د.سالارباسیرە:پرسیارەكە ئاماژە بەپرسی مێژویی ئەدات هەربۆیە لەم ئاراستەیەوە دەستپێدەكەم.ئەگەر بروانینە عیراق دەبینین دەولەتێكی دەستكردە.عیراق لەئەنجامی جەنگی یەكەمی جیهانی لەلایەن كۆلۆنیالیزمی بەریتانیەوە بەپیی بەرژەوەندیە ئابوریەكانی خۆی دروستكرا.كۆمەلێك لەئیتنیك ومەزهەبی جیاواز لەیەكتر بێ رەزامەندی و خواستی خۆیان وبەزۆر خزێنرانە نیو ئەم دەولەتە دەستكردەوە.دیاردەیەك كەشوینەواری قولی خۆی هەتا ئەمرۆكەش لەم دەولەتە دەستكردەدا جیهیشتوە.دەسەلاتدارانی كۆلۆنیالیزمی بەریتانی لەماوەی دەسەلاتی كۆلۆنیالیزمدا هەرگیز هەولی جدی نەداوە بۆ چارەسەریكی ئەقلانی پیكهاتەكان لەعیراقداو لەرۆژهەلاتی ناوەراستداو دیارە مەبەستیشی نەبووە.بەریتانیا لەكاتی دابەشكردنی عێراقدا بەهیچ شێوەیەك رەچاوی پێكهاتەی ئیتنیكی وئاینی ومەزهەبی وكۆمەلایەتی ولاتەكەی نەكردوەو دەسەلاتی دایە دەست كەمایەتیەكی سونە بێ رەچاوكردنی لایەنەكانی تر.بریاریكی سیاسی كە بۆ دەیان سال وهەتا ئەمرۆكە بۆتە مادەی ناكۆكی.ئەگەر بەریتانیا لەدوای دروستكردنی دەولەتی عێراق لەسالی 1920 هەموو پیكهاتە ئاینی ومەزهەبی وكۆمەلایەتیەكانی عیراقی،بەكوردو شیعەشەوە بەشداری دەولەتی تازە دروستكراو بكردایە ئەوا كیشە چارەنەكراوەكانی ئەوەندە زۆر نەدەبوە كیشەیەكی موزمن لەم ولاتەدا كە هەتا ئەمرۆكەش لەمامەلە سیاسیەكانیشدا رەنگدانەوەی خۆی هەیە.دەكرێ بلێین بەشێكی سەرەكی سروشتی كێشەكانی ئەمرۆی عیراق لەبەر رۆشنایی ئەم میژوی سیاسیەدا دەبینریت.بەشیكی تری كێشەو دیاردەكە دەگەریتەوە بۆ سروشتی تەقلیدیی كۆمەلگای عیراقی خۆی.سەدام حسین هیچیتر نەبوو لەبەرهەمی واقعی كۆمەلگای عیراقی خۆی. هیوادارم رۆژگاریك بیت كە ئەم كۆمەلگایە بەرهەمی باشتر ئەنجام بدات. 

د.سالار باسیرە:هەردوو بلۆكی رۆژئاواو رۆژهەلاتی سەردەمی جەنگی سارد نوینەرایەتی سیاسەتی راگرتنی پیكهاتەی جوگرافی ناوچەكەی دەكرد.ئەو گەلانەی كەلەچوارچیوەی ئەم دەولەتانەدا ژیاوون دەبیت بەم پییە لەناو ئەم پیكهاتانەدا گەشە بەخۆیان بدەن وبەر رەحمەتی سیاسەتیكی تۆتالیتاری ناوەند كەوتبوون،ئەنجامیكی ناواقیعبینانە ئەگەر بروانینە تراژیدیاكەی هەلەبجە.

د.سالار باسیرە: یەكێك لەو ئاراستانەی لەپشت عێراقەوە دەگوزەرێت بریتیە لە كاریگەری ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا لەلایەك ودەولەتانی هاوسێ وناوچەكە لەلایەكی ترەوە.كێشە مەزهەبی وئیتنیەكان لەعیراقدا هیشتا بەتوندی دەژی وسەرچاوەی بەشیكی كیشەو ململانی وسیاسەت پیادەكردنە.توركیا پشتگیری سونە مەزهەب دەكات لەعیراق وهەروەها دەیەوێ لەرێگای توركومانەكانەوە دەست بخاتە نیوكاروباری عیراق وهەریمی كوردستان.دوای كشانەوەی بەشیِكی گەورەی سوپای ئەمریكا لەعیراق ئاماژەیەكی واهەیە كەپاراستنی هەرێمی كوردستان لەلایەن ئەمریكاوە بدریتە توركیا.بەهەمان شیوە زۆربەی دەولەتە عەرەبیەكان پشتگیری سونەكان دەكەن،سعودی عەرەبی رۆلی گرنگ دەبینیت تییدا.عەرەبە سونەكان وبەعسیەكان سودیان لەم هەلویستە وەرگرتوە. ئیران رۆلی كاریگەر لەو ئاراستانەی پشت عێراق دەبینێت.ئێران پشتگیری شێعە مەزهەب دەكات وپشتگیری لەكۆمەلیك لەهیزە سیاسیە شیعە عیراقیەكانی نزیك یان سەر بەخۆی دەكات لەرووی سەربازی وسیاسی ومەعنەویەوە.بارودۆخی دوای پرۆسەی هەلبژاردنەكانی عیراق لەپیكهینانی حكومەت و پۆستە سیادیەكان و لەپیكهینانی هاوپەیمانیتیدا كاریگەری ئیران بەئاشكرا دەبینین.ئیران دەیەوی لەعیراقدا كارتیكی سیاسی گەورەو گرنگی بەدەستەوە بیت و لەسەر ئاستی ناوچەو نیودەولەتی بەكاری بهینیت بەتایبەت بەرامبەر بە ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا.

د.سالار باسیرە: دەسەلاتی سیاسی ئیران دەیەوی ببیتە هێزێكی ئیقلیمی.خواستیك كە ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی وەك ئیسرائیل ناتوانن پەسەندی بكەن چونكە نەخشەو پلانەكانی ئەمریكا لە ناوچەكەدا تیك دەچیت.هەروەها هاوپەیمانەكانی ئەمریكا لەناوچەكە بروایان بەپاراستنیان لەلایەن ئەم زلهیزەوە نامێنێت وگومانین بۆ دروست دەبیت وناچار دەبن بكەونە دایەلۆگ بەمەرجەكانی ئیران ودوو نیە بكەونە ژێر كاریگەری ئیرانەوە.ئیرانیكی بەهیز بۆ دەرەوە بە بوونی چەكی ئەتۆم وكارتی سیاسی گرنگ بەدەستەوە لەعیراق...تاد.و نەبوونی كاردانەوەی ئەمریكا هەیمەنەی ئەمریكا دەخاتە بەر پرسیارەوەو لەناوچەكەدا دەدۆریت.هەربۆیە دوای روخانی بەعس وتالیبان ئیران ئەلقەیەكی تری زنجیرەكە دەبیت.بەلام لەم قۆناغەی ئەمرۆدا ئیران دەستی وەرداوەتە ناو كاروباری عیراقەوە.خالیكی تری گرنگ كە دەبیت ئاماژەی پیبدەم ئەوەیە كە ئیران باش دەزانیت كام چارەنوس چاوەروانی دەكات هەربۆیە ئەوەندەی عیراق لەبارودۆخی شەروجەنگی نیوخۆدا بیت ئەوەندە زیاتر ئیران تەمەنی دریژ دەبیتەوە، هەربۆیە ئیران دەستی لەكاری شەرو تیكدانی سەقامگیری هەیە لەعیراق.هەربۆیە ئەگەر لەدیدی ئەمریكاوە سەرنج بدەینە دیاردەكە ئەوا دەبێت لەبەر ئەو فاكتەرانە ئەم زلهیزە نیودەولەتیە لەعیراقدا سەركەوتو بیت.پیشتر ئەمریكا دروشمی دیموكراسی وئاسایشی باس دەكرد،دواتر ئاسایش و سەقامگیریەكە بۆتە خالی گرنگ بۆ ئەمریكا و ئەنجامدانی هەلبژاردنەكانیش بێ قەیرانیكی مەزن ریگا بۆ ئەمریكا خۆش دەكات بۆكشانەوەی سوپاكەی وكەمكردنەوەی خەرجیش.بیگومان ئاراستەی تر هەن كە لەپشت عیراقەوە دەگوزەرێت كە كاریگەری لەسەر ئاستی سیاسی و كۆمەلایەتی هەیە ئەوانەش بریتین لە پیكهاتە سیاسی وكۆمەلایەتی و ئیتنیكی و مەزهەبیەكانی نیو عیراق خۆی،لەو شەروتیرۆرو ململانی سیاسی وخوێناویانەی لەم ولاتەدا روو ئەدەن. بروانە وەلامی پرسیاری یەكەم. 

د.سالار باسیرە: دوبارە ئاماژەی پێئەدەم كەعێراق دەولەتیكی دەستكردە.لەپیكهینانی ئەم دەولەتەدا بەشیكی كوردستان و گەلەكەی بەزور خرایە سەر دەولەتی تازە دروستكراوی عیراق. كورد لەم دەولەتەدا جەستەیەكی غەریبە.لایەنەكانی تر لەرابوردوداو لە ئیستەشدا عیراق بەبەشیك لەنیشتمانی عەرەبی دەزانن. لیرەدا بەشیك لەریشەی كیشەی كورد لەعیراقدا بەدی دەكریت.بەشیكی تر لەریشەی كیشەكانی كورد لەم دەولەتەدا بریتی بووە لەسروشتی دەسەلاتی ناوەند بەرامبەر بەكەنارو بەرامبەر بەداواكاری ئیتنیەكان وەك كورد كەناوەند دەست وەرنەداتە كاروباری.لیرەدا خراپترینیان بریتی بووە لە سیاسەتی 35 سالەی بەعس بەرامبەر بەكورد لەنەخشەی تێكدانی ناسنامەی نەتەوەیی كوردو بەجینۆساید كردنی و ناچار كردنی ئەم گەلە پەنا بەریتە بەر كاردانەوە بەرامبەر بەناوەند.لەگەل هاتنی حیزی بەعس لەسالی 1968 بۆ سەر دەسەلات ئامادە نەبووە دەسەلات لەگەل هیچ لایەنێكی تردا دابەش بكات وددانی بەهیچ كام لە گەلان و مەزهەبەكانی تردا نەدەنا لەعیراق.میژووی دەسەلاتیكی تۆتالیتاری ناوەند دەستی پیكرد كە سەرجەم ولاتی خستە ژیر كۆنترۆلی خۆیەوەو هەتا داگیركردنی عیراق لەلایەن ولاتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا لەسالی 2003 بەم شیوەیە مایەوە.كورد لەم دەولەتەشدا خاوەنی هاوپەیمانی ستراتیژی نەبوە،تەنیا بەرژەوەندی هاوبەش هەبوە. ئەمەو نایەكبوونی كورد لەنیو خۆیدا فاكتەریبكی تر بوە لەو كیشانە. 

د.سالار باسیرە: لەگەل هەموو ئەو قەیرانەی دەولەت وكۆمەلگای عیراقی تیكەوتوەو ئایندەكەش هیشتا نادیارە بەلام دەكری بووتری پرۆسەیەكی دیموكراسی جیاواز لەپیشوو لەریگادایە.هەلبژاردنەكانی پەرلەمان وململانی سیاسی و فكریەكان نیشانەن.میژووی سیاسی عیراق بەروونی نیشانیداوە كە دەسەلاتی ناوەند (سەنترالیزم) بۆ ولات وكۆمەلگایەكی پلورالیزمی عیراق بەپیكهاتە ئیتنیكی وسیاسی ومەزهەبی وكەلتوریەكەیەوە هەرگیز سەركەوتو نەبووەو لەسەر ئەم بنەمایە هەرگیز نابیتە ئالتەرناتیڤیكی دیموكراسی.دەسەلاتدارە عێراقیەكان هەمیشە دەسەلاتی دەولەتی موتلەقی ناوەندییان دروست كردوە كە تەنها لەم بۆچوونە سیاسیەوە هەولی فەرمانرەوایی دەولەت وكۆمەلیان داوە.ئەم شیوازی بیركردنەوە سیاسیە لەسالی1921ەوە لەدروستبوونی دەولەتی عیراقەوە بەم شیوەیە ماوەتەوە.هەروەها ناسیۆنالیزم وەك ئامرازێكی ئایدیۆلۆجی لەخزمەتی شەرعیەتدان بوە بەدەسەلاتی ناوەند.لەو دەیان سالەی دوایدا ناسیۆنالیزمی عەرەبی گۆرانێكی سیاسی ومیژویی بەخۆیەوە بینی بەلام ئەم گۆرانە كۆپی كراوە پاسیڤ بووە نەك وەك پرۆسەیەكی چارەی خۆنوسین وەك ئەوەی لەئەوروپا بوو.ئیسلامی سیاسیش بەفكری جودانەكردنەوەی دەولەت و ودین لەیەكتر بەهەمان شێوە نابیتە ئالتەرناتیڤ.بەبیرورای من یەكیك لە ریگاچارەسەرەكان هەولدانە بەئاراستەی چارەسەربوونی كیشەی كوردو رەوتی پیكەوە ژیانی پیكهاتە جیاوازەكانی دیكەی عیراق لەپیكهینانی سیستەمیكی گونجاوی فیدرالی وبەباشی دەبینم كورد پیشەنگی ئەم هەولە بێت.

د.سالار باسیرە: ئەگەر لێرەدا دەربارەی فیدرالیزم لەعیراق بدویین ئەوا دەبیت ریالیزمی گەلانی عێراق و ولاتەكە لەدیدگایەكی سیاسی وكۆمەلایەتی وكەلتوری ومیژوییەوە هەروەها لەدیدگایەكی دینیەوە ببینین.هەریمی كوردستان ئەمرۆكە وەك بەشیك لەدەولەتی عیراق بەر كاریگەری پروسەكانی دەولەتی عیراق دەكەویت،بەلام هەریمی كوردستانیش دەكری كاریگەری لەسەر پرۆسەی سیاسی عیراق وناوەند هەبێت.ئەم فاكتەرانەو ئەوەی كەعیراق هیشتا نەیتوانیوە بەپرۆسەیەكی لەیەكتر تێگەیشتندا بروات بەتایبەت حەساسیەتو ناكۆكیە میژویی ومەزهەبیەكان لەهزری ئەم لایەنانەدا ماون ودەژین.بەلام دەكری كاری بۆ بكریت بەتایبەت كەبریار لەولاتانی ئیمە لەسەرەوە بۆ خوارەوە ئەدرێ.فیدرالیزم هەمیشە بەر كاریگەری كێشەو ناكۆكیەكانی پەیوەندیەكانی نێوان دەولەتی سەرجەم ویەكەكانی دەولەتدایە (دەولەتی فیدرال وهەرێمەكان) كە دوور نیە بەرەو مەركەزیەت یان نامەركەزیەتی زۆرتر بروات.بەلام مەرجێكی نەهی لێنەكراو بۆ فیدرالیزم بریتیە لەیەكسانی هەموو هەرێمەكان.لە دەولەتی ئیتحادی فیدرالیدا ئەركەكانی دەولەت لەنیوان ئیتحاد وهەریمەكاندا وا دابەش كراوە كەهەردوو لایەنە سیاسیەكان بۆ ئەركە گونجاوەكان خۆیان بەرپرسن.ئاوتۆنۆمی هەرێمەكان لەسیستەمێكی فیدرالیدا لەوەدا خۆی دەنوێنێت كەئەندامەكانی (هەرێمەكانی) ئیتحاد خاوەنی شەرعیەت وماف ودەسەلاتی خۆیانن (دیاری كردنی بەپێی دەستور).هەموو هەرێمێك دەستورێكی هەرێمیی خۆی هەیەو بەم شێوەیە دامودەزگای سیاسی سەربەخۆی هەیە بۆ راپەراندن ویاسادانان ودادوەری،وەك ئەوەی لەهەرێمی كوردستاندا پیادە دەكریت.هەرێمەكان مافی چارەی خۆنوسینیان هەیە لەچوارچێوەی دەسەلاتەكەیاندا.بەلام ناوەند كار لە زۆرێك لە یاساكان دەكات وهەرێمەكان جێبەجێیان دەكەن.بەم شێوەیە دەسەلاتەكان لەنێوان ئیتحاد وهەرێمەكاندا دابەش دەكرێت وجیاوازی دەكرێت لەنێوان ئەركەكانی هەردولادا.ئەوەی كەكورد پیویستە بەجدی كاری بۆبكات بریتیە لە پیكهینانی ئەنجومەنی فیدرالی (ئەنجومەنی هەریمەكان)ەو نوینەری هەریمەكانی تیدان،یان هەرێم وئەو پارێزگایانەی كەنەبونەتە هەریم كەلەدەستوری عیراقدا ئاماژەی پیدراوە.

د.سالار باسیرە: یان ئەوەیە فیدرالیزمێكی واقعبینانە،فیدرالیزم وەك سیستەمێكی سیاسی دەبیتە چارەسەر بۆ عیراق،یان ئەوەیە ئەم دەولەتە لەیەكتر دەترازێت.دەكرێ عێراق بكریتە پێنج هەرێم یان زیاتر.ئەمەش باسێكە كەقسەو نوسین زۆرتر هەلدەگرێ. ئەمە یەكێكە لەو رێگایانەی كەكورد دەتوانێت پێشەنگ بێت بۆ ئایندەی دیموكراتیزە كردن لەعێراقدا.لێرەدا دیموكراسیەت وسەقامگیری بنەمای گرنگن بۆ سیستەمی فیدرالی.هەروەها دوای لیكتیگەیشتن لەیەكترو لەنیوان پیكهاتەكان گەیشتن بەبریاری ئارەزومەندانە بۆ پیكەوە ژیان لەنیو دەولەتیكی ئیتحادی فیدرالی كەهەریمەكان تییدا ئازادی و سەربەخۆیی خۆیان هەبیت.كوردیش دەكری بەم بارودۆخەی ئەمرۆی سوودمەند بیت تییدا. ئەگەر رۆژگاریكیش هات وئەم گەلە گەیشتە ئەو قۆناغەی كە بیەوێ چیتر مالی خۆی جودا بكاتەوە لەشێوازی دەولەتیكی سەربەخۆدا بەپیی هەلومەرجە ناوچەو نیودەولەتیەكان ئەوا دەكری لەریفراندۆمیكدا ریگای ئەم چارەنوسە بگریتەبەر.

نوسەر لە 1956 لەسلێمانی لەدایك بوە.لەسالی 1976 رۆیشتۆتە ئەلمانیاو هەر لەوێ خوێندنی ناوەندی ودواناوەندی تەواو كردوە.لەزانكۆی ماربورگ بروانامەی بەكالۆریۆسی وەرگرتوە لەبواری زانستە سیاسیەكاندا.لەزانكۆی ڤوپەرتال بروانامەی دوكتۆرای وەرگرتوە.تیمای بروانامەی دوكتۆراكەی بریتیە لەسیستەمی سیاسی بەعس لەعیراق.مامۆستایە لەكۆلێژی یاساو زانستە رامیاریەكان لەزانكۆی سلێمانی.خاوەنی كۆمەلێك لەكتیب ونوسین وبلاوكراوەو وەرگیران وتوێژینەوەی مەیدانی وزانستیە بەهەردوو زمانی كوردی وئەڵمانی. 

د.سالار باسیرە

(پسپۆر لەبواری زانستە سیاسیەكاندا)