لە ساڵی  ١٩٢١ دا بۆ یەکەمجار حکومەتی عیراق دادەمەزرێت . لە هەمان کاتدا بە سەرۆکایەتی سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران ، دەستەیەک بەناوی دەستەی دامەزرێنەرەوە پێکدەهێنرێت . کە بە گشتی کارەکانی بریتی بووە لە : دانانی پادشای عیراق لەسەر تەختی پادشایەتی ، دامەزراندنی وەزارەت و دامەزراوەکان و دۆزینەوەی کەسانی شایستەی ناو هەموو نەتەوەکانی وڵات بۆ پڕکردنەوەی پۆستەکان . دانانی دەستور و یاسای هەڵبژاردنی ئەندامانی پەڕلەمان و ڕێکخستنی پەیماننامەی نێوان عیراق و بەریتانیا . جا لەگەڵ ئەوەشدا لە نێوان ساڵەکانی ( ١٩٢١ تا سەرەتای ساڵی ١٩٥٠ )  چلوپێنج جار حکومەت گۆڕڕاوە ، بەڵام لەو ماوەیەدا و لە هەموو بوارەکانی ئاوەدانکردنەوە و نیشتەجێبوون و پەروردە و پیشەسازی و کشتوكال و ژیانی خەڵکیدا ، نەیانتوانیوە دارێک بخەنە سەر بەردێک و هیچ ئاسەوار و یادگارییەکی جوانیان لە دوای خۆیان بەجێ نەهێشتووە . بە گشتیش هۆکارە سەرەکییەکانیشی بریتی بوون لە :

١ – دانانی وەزیری نەشارەزا و نەشیاوی دەست و پێ سپی لە وەزارەتەکاندا ، کە نەیانتوانیوە یەک بکەن بە دوو .

٢ -  لاوازی پلان و بەرنامەی وەزارەتەکان بە هۆی بێ توانایی وەزیرەکانەوە .

٣ -  بارودۆخی ناجێگیری سیاسی و ئابوری عیراق و گۆڕینی کابینە یەک لەدوای یەکەکانی حکومەت بەزوویی .

٤ – لەو سەردەمەدا داهاتی سەرەکی وڵات بریتی بووە لە نەوت ، بەهۆی قۆرخکردنی بواری نەوتیشەوە لە لایەن کۆمپانیا بیانییەکانەوە ، ڕێژەیەکی کەمی داهاتەکەی گەڕاوەتەوە بۆ خەزێنەی دەوڵەت .

ئەوەی شایانی باسە لە ساڵی ١٩٥٠دا و لە حکومەتی چلوشەشهەمیندا گۆڕانکارییەکی ئێجگار گەورە ڕوودەدات ،  بیر لەوە دەکرێتەوە ئەنجومەنێکی ئاوەدان کردنەوە دابمەزرێت ،  بەجۆرێک پێگە و قورسایی هاوشانی پێگە و قورسایی حکومەتی عیراق بێت . سەربەخۆ کاربکات و ئەندامەکانی کەسانی پاک و شارەزا و لێهاتوو بن ، بەشێوەیەکی ڕەمزیش سەرۆک وەزیران سەرۆکی ئەنجومەنەکە و وەزیری داراییش ئەندامی بێت ، بەبێ ئەوەی ڕۆڵیان هەبێت و دەستبخەنە کارەکانییەوە. هەموو داهاتی نەوتیش بە تەنها بۆ ئەنجومەنەکە تەرخان بکرێت ، داهاتەکانی تری وڵاتیش وەک : داهاتی کشتوکال و باج و ... هتد  بۆ مووچە و ڕاپەڕاندنی کارەکانی دەوڵەت بەکاربێت . بێگومان ئامانجەکانی ئەنجومەنەکەش بە پلەی یەکەم بریتی بووە لە :

١-  دروستکردنی ئەو پڕۆژانەی سوودیان بۆ ئابوری گشتی هەیە .

٢ –  گرنگیدان بەو پڕۆژانەی ئاستی ژیان و گوزەرانی تاک بەرزدەکەنەوە.

٣ –  چارەسەرکردنی قەیرانەکانی نیشتەجێبوون و کارەبا و ئاوی خواردنەوە .

٤ –  قەدەغەکردنی داگیرکردنی موڵکی گشتی .

٥ –  گرنگیدان بە پەروردە ، بە تایبەتی بوارەکانی پیشەیی و تەکنیکی ، بە مەبەستی پەرەپێدان و ڕێکخستنی ژیانی ئابوری بە شێوەیەکی باشتر .

٦ –  گرنگیدان بە پڕۆژەکانی ئاوەدانکردنەوە ، بۆ ڕەخساندنی هەلی کار و بەرهەمهێنان و کەمکردنەوەی هەژموونی بازاڕەکانی دنیای دەرەوە . 

٧ –  لاکردنەوە لە پڕۆژەی پیشەسازی . چ لە ڕێگای پڕۆژە دیاریکراوەکانی ئەنجومەمنەکەوە ، چ لە ڕێگای بانکی پیشەسازیی نێودەوڵەتییەوە .

٨ –  بەرزکردنەوەی ئاستی ژیانی کۆمەڵایەتی و ئابوری جوتیاران ، لە ڕێگای پێشکەشکردنی یارمەتی دارایی و هونەرییەوە بۆیان .

٩ –  باشکردنی ڕێگاکانی گواستنەوەی وشکانی و دەریایی ، بە هۆی دروستکردنی پرد و تۆڕی ڕێگاوبان و کۆمپانیاکانی کەشتیوانییەوە .

١٠ –  کردنەوەی پڕۆژەی گەورەی ئاودێری بۆ سودوەرگرتن لە ڕووبەرێکی فراوانی زەوییە کشتوکاڵییەکان . 

جا چونکە ئەنجوومەنەکە لەلایەن کەسانی شارەزا و دڵسۆز و دەستپاکەوە سەرپەرشتی کراوە و پارەی تەواوی نەوت چۆتە خەزێنە خاوێنەکەیەوە و دزیی و ساختەی لێ نەکراوە ، ئەوا  توانیویانە لە ماوەیەکی زۆر کورتدا خزمەتی زۆر هێژا بە عیراق بکەن . چەندین پڕۆژەی زەبەللاح لە وڵاتدا تەواو بکەن و بارودۆخ و ڕووی عیراق بە تەواوی بگۆڕن . بێگومان جێگای خۆیەتی لێرەدا ئاماژە بۆ هەندێکیان بکەین ، کە لە ڕێکەوتی هەفتەی یەکەمی مانگی نیسانی ساڵی ١٩٥٦دا تەواو بوون و کراونەتەوە :

١ – پڕۆژەی بەنداوی ئاوی سەرسار لە باکوری شاری ئەنبار ، کە یەکێکە لە پڕۆژە هەرە نایاب و گرنگەکان ، کە توانای گلدانەوەی ( ٥٩,٨٥ ) ملیار مەترە سێجا ئاوی هەیە و شاری بەغدادی بە تەواوی لە مەترسی لافاو ڕزگار کردووە .  

٢ -  پڕۆژەی بەنداوی حەبانییە بۆ ڕێگرتن لە مەترسی لافاو .

٣ – سەرباری ئەو دوو پڕۆژە زەبەڵلاحانە و لە هەمان هەفتەدا ئەم پڕۆژانەش کراونەتەوە : کردنەوەی دوو پرد ، یەکێکیان لە شاری حلە و ئەوەی تریشیان لە هندییە . ڕێگای نێوان شاری حلە- کوفە – نەجەف .

شان بە شانی ئەو پڕۆژانە و لە دوا هەفتەی مانگی مارتی ساڵی ١٩٥٧دا ، کە بە هەفتەی دووەمی ئاوەدانکردنەوە ناودەبرێت ، ئەم پڕۆژانەی خوارەوە کراونەتەوە :  

١ –  پردی شاژنە عالییە ، کە دوای شۆڕشی چواردەی گەلاوێژ ناوەکەی کراوە بە پردی جمهوری . پاشان کردنەوەی پردی ئەئیمە ، کە ناوچەکانی کازمییە و ئەعزەمییەی بە یەکەوە بەستۆتەوە .

٢ -  دانانی بەردی بناغەی مۆزەخانەی تازەی عیراق لە ناوچەی ساڵحییە ، کە لە ساڵی ١٩٦٦ دا تەواو کراوە .

٣ – کردنەوەی کارگەی شیرەمەنی لە ئەبوغرێب .

٤ – دانانی بەردی بناغەی پڕۆژەی دروستکردنی ٢٥ هەزار خانوو ( اسکان ) لە ڕۆژئاوای شاری بەغداد . لە هەمان پڕۆژەدا بڕیار دراوە تا ساڵی ١٩٨٠ ( ٤٠٠ ) هەزار خانوو لە سەرتاسەری عیراقدا دروستبکرێت ، بە مەبەستی چارەسەرکردنی کێشەی نیشتەجێبوون . 

٥ –  کردنەوەی کارگەی چنیین لە موسڵ و دانانی بەردی بناغەی کارگەی شەکری موسڵ لە لایەن مەلیک فەیسەڵی دووەمەوە  . پاشان هەر مەلیک هەستاوە بە کردنەوەی کارگەی چیمەنتۆی سەرچنار لە سلێمانی و بەسەرکردنەوەی پڕۆژەی بەنداوی دوکان  ، کە لە ساڵی ١٩٥٤ دا بەردی بناغەی دانراوە و لە ساڵی ١٩٥٩ دا تەواوکراوە .

ئەوەی شایانی باسە پڕۆژەکانی ئەنجومەنی ئاوەداکردنەوە لەو پڕۆژانە سەرەوە زۆر زیاترن ، کە هەندێکیان لە دوای شۆڕشی ١٤ ی گەلاوێژەوە تەواو کراون وەک :  تەلاری پەڕلەمانی عیراق ، شاری پزیشکی ( مدینە الطب ) لە بەغداد و کولیجەکانی دەورووبەری ، نەخۆشخانەکانی کەڕادە و کەرخ ، زانکۆی بەغداد لە جادرییە ، بەنداوی دەربەندیخان و بەنداوی بێخمە ( کە هەتا ئێستا تەواو نەکراوە ) ، کارگەی کاغەز لە بەسرە و کارگەی ئاسن لە باشوری عیراق و ... هتد . 

جا ئێستا پرسیار ئەوەیە :  لە سایەی وەزیر و لێپرسراوی نەشیاو و نەشارەزادا ، چلوپێنج کابینەی یەک لە دوای یەکی عیراق نەیانتوانیوە لە ماوەی ٢٩ ساڵدا  پڕۆژەیەک لەو پڕۆژانەی سەرەوە بنیات بنێین ، بەڵام کاتێک کەسانی شارەزای دڵسۆز و دەستپاک لە شوێنی شیاودا دادەنرێن و خەمی خەڵک و نیشتمانی خۆیان لە کۆڵ دەگرن ، توانیویانە وڵات ئاودان و میللەتەکەی بەختیار بکەن .  ئەرێ بەڕاست کاتی ئەوە نەهاتووە دەسەڵاتە پاوانخوازەکەی هەرێم ، دوای سی ساڵ لە شکست و برسێتی و تاڵانی ، واز لە مێشکی خێڵ و شاخ و باڕ و باڵەخانە بێنێ و بیر لە ئەنجومەنێکی ئازا و ئازاد و شارەزا و دەستپاکی وا بکاتەوە ، بەڵکو ئەمە خوایە شان بە شانی پڕۆژەی تازە ، پڕۆژە وێرانکراوەکانی سەردەمی حکومەتی عیراقیش سەرلەنوێ بنیات بنێنەوە ، کە سەرچاوەی بژێویی و ئارامی هەزاران خێزان بوون ، وڵاتیش لە برسێتی و چەڕەدووکەڵی مولیدە و بێ ئاوی و زبڵ و خۆڵ و خاشاک ڕزگار بکەن و شتێکیش نەمێنی بە ناوی بێکارییەوە ، خەڵکە بەشەرەفەکەشی لـەسەر خـاکی خوێناوی خـۆیان ئاسودە و سەربەرزانە بژین ؟ .

تێبینی :

 بۆ ئەم باسە سود لە چەند سەرچاوەیەکی عەربی وەرگیراوە .