مەهاتما گاندى

Tuesday, 14/02/2012, 12:00

 


گەلى هندستان بە مەهاتما گاندى دەڵێن بابوجى واتە باوكى هندستان لەڕاستیدا ناوى خۆى (موهەنداس كرم جیند گاندى)یە ئەو مرۆڤە مەزنەى كە نمونەى ئاكارى بەرزو بەهاى جوانى مرۆڤایەتى بوو كە دواتر بە ڕێبەرى سیاسى گەلێك كە بوو بە قوتابخانەیەكى فەلسەفى و سیاسى و هزرى راك بۆگەلى هندستان بەڵكو بۆ هەموو مرۆڤایەتى بەوەى كە خاوەنى ووتەیەكى بەرزە كە دەڵێ (مرۆڤایەتى هەموو براى یەكن)، گاندى لە ژیان و تێكۆشانى خۆیدا خاوەنى بیرى (ساتیا گراها)یە واتە بەرەنگارى ناتوندوتیژى یا خۆڕاگرتن و نەچوونە ژێر باڵى زەبرو زەنگ بۆ پیشاندانى ڕاستییەكان لە بەرامبەر ئیمپریالیزمى ئینگلیزەكان ئەو سیاسەتە بە ناوى شۆڕشى خۆڕاگرتنى نێگەتیڤ ناسرا. گاندى لەساڵى (1869)ز لە پورباندەر لە ڕۆژئاواى هندستان لەدایك بووە لە خێزانێكى هەژارى هندۆسى ئاین گەورە بووە.
هندستان ئەو ووڵاتە بوو كە لە ساڵى (1479)ەوە یەك لەدواى یەك لەلایەن ئەوروپاییەكانەوە داگیركرا یەكەم جار پورتەگالیەكان ئینجا هۆلەندییەكان ئینجا فەرەنسییەكان بەدواى ئەواندا ئینگلیزەكان لەساڵى (1899)زدا گەورەترین ئیمپراتۆریەتى دنیا كەناودەبرا بە ووڵاتەى كە هەرگیز خۆرى لێ ئاوا نابێ چونكە هندستان و كەنەداو ئوستورالیا هۆنگ كۆنگ و جامایكا. سەنگافورا و ئەفریقاى باشوریان لەژێر دەستا بوو دواتر هەتا عێراق و هەندێ شوێنى تریان لەڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست گرت ئیمپراتۆریەتى بەریتانیاى مەزن بازرگانیەكانیان هێندە زۆر بوو توانیان هێندە سامان كۆبكەنەوە لە ئەژماردن نەدەهات دەسەڵاتى ئینگلیز لەدنیایەك و گەلى هند لەدنیایەكى تردا بوو. هیندییە دەوڵەمەندەكان دەیانتوانى بخوێنن دەچوون بۆ ئەوروپا هەژارەكانیان بۆ كرێكارى و كاركردن و جەنگەكان ببون بە سوتەمەنى.
گاندى تەنیا 13 ساڵى تەمەنى بوو كە باوك و دایكى ژنیان بۆ هێنا ناوى ژنەكەى (كاستوریاى) بوو گاندى لەتەمەنى 18 ساڵیدا چوو بۆ ئینگلتەرە بۆ تەواوكردنى خوێندن لە ڕشتەى قانوندا بەڵام گاندى شێوازێكى زۆرى بۆ هندستان و ژن و مناڵەكەى هەبوو ئەو ماوەیە زۆر بیرى دەكردن دواى 3 ساڵ توانى خوێندن تەواو بكات لەزانكۆ گەڕایەوە بۆ هندستان و بوو بە پارێزەر یەكەم كارى لەبوارى قانوندا لەباشورى ئەفریقا بوو ساڵى (1893) هندستانى بەجێ هێشت و ڕۆیشت بۆ باشورى ئەفریقا كەوتەوە دورى لە ژن و مناڵەكەى لەساڵى (1896) خێزانەكەى برد بۆ ئەفریقیا لەوماوەیەدا كە لە ئەفریقا بوو دەستى دایە كتێب خوێندنەوە دەربارەى مەسیح و هندۆسەكان و موسڵمانەكان و پاگادادگیتاو كتێبەكانى تۆلسنۆى و ئەفلاگون. لەوماوەیەدا ئەوەى زۆر كاریگەرى لەسەردا نابوو جیاوازى چینایەتى و ڕەگەزى لەنێوان سپى پێست و ڕەش پێست و هەروەها دەوڵەمەندو داراكان و هەژارو بێ دەرەتانى لەڕادەبەدەر هەر بۆیە دەستى دایە دركردنى ڕۆژنامەیەك هەر ئەمەش واى كرد چەندین جار بگیرێ و بخرێتە زیندانەوەو دواتر ئازاد بكرێ.
پاش ململانێیەك و تێكۆشانێكى زۆر خۆى و ژنەكەى و 4 مناڵەكەى (جۆهانسبێرگیان) بەجێ هێشت بەرەو بەریتانیا ڕۆیشت ئەوكاتە گاندى تەمەنى 45 ساڵان بوو، دواى ساڵێك گەڕانەوە بۆ هندستان لەلایەن خەڵكى هندستانەوە ناوبانگى پەیدا كردبوو پێشوازى لێ كرا گاندى بەوە ناسرا كە نابێ جیاوازى بكرێ لەنێوان مرۆڤەكاندا هەتا خێزانێكى لەنەجەسەكان بانگ كرد ووتى ئێمە ئێوەمان خۆشدەوێ ژنەكەى گاندى پێى خۆش نەبوو بەڵام گاندى بەژنەكەى گوت ئێمە هەموومان نەوەى خودایى ئەتوانین ژیانیان بگۆڕین گاندى چەند ئامانجێكى خستبوو. بەرنامەى خۆیەوە كۆتایى هێنانى دوژمنایەتى نێوان موسڵمانەكان و هندۆستەكان، مافى بەرانبەرو یەكسانى هاووڵاتیانى هندستان بەتایبەتى نەجەس و هندۆستەكان گەڕانەوە بۆ ڕەسەنایەتى گەلى هند وەكو زمان و جل و بەرگ و خواردن. سەربەخۆیى هندستان لەلایەن ئینگلیزەكانەوە.
بەریتانیا لەساڵى (1919) یاسایەكى خراپیان دەركرد كە نابێ هەرگیز هندستان سەربەخۆیى وەربگرێ بەڵام گاندى بانگەشەى نەچوونە سەركارو ئیشەكانى كرد گەل هەموو بەیەكپارچەیى نەچوونە سەركار شوێن بانگەشەكەى گاندى كەوتن.
گاندێ هەموو ڕۆژێ 20كم بەپێ دەڕۆیشت خاوەنى بیرۆكەى ڕێپیوانى خۆیى یە كە ئینگلیزەكان خوێى كەنار دەریاكانى هندستانى بەهەژاران هند دەفرۆشنەوە گاندى كەنارەكانى دەریاى لە هەژاران پڕكرد ئەم ڕێپێوانەى ناونا (بەناو خودا ڕێپێوانى دەكەین) گاندى تەمەنى ساڵ بوو پێ بۆ زۆر جێگەى هندستان ڕۆیشت ئەم ڕێپێوانە بەشكاندنى یاسا لە قەڵە دراو بەهەزاران كەس خرانە زیندانەوە گاندى نەهرۆش خرانە زیندانەوە گاندى ووتى بەخوا باشەوانەبێ ناحەسێمەوە بانۆزى بخەوم ئەم ڕەشبگیرییە زۆر لەسەر بەریتانیا كەوت هەرۆیە لەساڵى (1931) گاندى بانگێشتى بەریتانیا كرا بۆ گفتوگۆ لە كانونى یەكەمى (1931) كە لە بەریتانیا بوو هەتا گەلى ئینگلیزیش خۆشەویستى خۆیان بۆ دەربڕى سەریان سوڕمابوو لە دانایى و مرۆیى ئەو مرۆڤە لەماوەى چوونەكەى بۆ بەریتانیا بۆ گفت و گۆ توڕەكەیەك گیاى چیاو دۆڵەكانى هندستانى برد لەگەڵ بزنەكەى بۆ ئەوەى لەوێش بەخواردنى سادە بژى پشت بەخۆى ببەستێ لەوماوەیەدا نەچووە ناو ئوتێلە ڕازاوەكانى لەندەن سادەو خاكى لەناو ماڵێكى ساكاردا ژیا گاندى هەتا بەجۆرێك لە ڕەفتارى دەكرد كە دۆستە نزیكەكانى لەحیكمەتى ئەو پیاوە تێنەدەگەیشتن.
گاندى ئامنانجى ئەوەبوو كە خەڵكى سادەو هەژارى هندستان فێر بكات نوخ و گرنگیان بۆ بگێڕێتەوە دەیویست دوورى نێوان هەژارو دەوڵەمەند لەیەكتر نزیك بكاتەوە گاندى زۆربەى كتێبەكانى كارڵ ماركیى خوێندبۆوە بەڵام ئەو بڕواى بەشەڕو ناكۆكى چینایەتى نەبوو بەڵكو دەیووت ئەبێ گۆڕان دروست بكەین و ژیان لەیەك حاڵدا ناوەستێ ئەو گۆڕانە دەبێ لەبیركردنەوەدا بێ لەدەروونى مرۆڤ و كۆمەڵگادا بێ ئەو بڕواى بەدەستە بژێرى نوسەرو ڕوناكبیر نەبوو ئەو سادەو ساكار لە هەكوێیەك بوایە بیروڕاكانى خۆى بەیان دەكرد ئەو دەیووت من (مەسیحیم موسڵمانم هندۆستم یەهودیم.... هەموومان نەوەى خوداین خوداش حەقیقەتە حەقیقەتیش پەرستگكاو خواوەندى بوو.
لەساڵى (1939 تا 1945) جەنگى جیهانى دووەم ئینگلیزەكان نامەیەكى گەیاندە گاندى و هندستان لەلایەن جەرچڵەوە ووتبوى دواى جەنگ سەربەخۆییتان ئەدەینێ بەڵام گاندى ووتبوى دۆردەكەن ئەگەر ڕاست دەكەن هەرئێستا ئازادیمان بدەنێ و با هندوستان سەربەخۆبێ گاندى ووتى هەرئێستا ئەبێ هندستان ئازادبێ نەك بەیانى گاندى و هاوسەرەكەى كەوتنە زیندانەوە لەساڵى (1944) كاستروباى ژنى نەخۆش كەوت و لەناو لەپى دەستەكانى گاندى لەزیندان گیانى سپارد ئەم ڕووداوە زۆركارى كردە سەر گاندى پاش 62 ساڵ هاوسەرێتى.
نەهرۆو گاندى یەك هندستانیان ئەویست بەڵام جناح كەسەكردەى موسڵمانەكان بوو دووهندستان واتە هندستان دابەشكرێ هەربۆیە گاندى ووتى ئەبێ من لەت كەیت ئینجا هندستان دابەش بكە بەڵام جیناح سور بوو لەسەر هندستان موسڵمانان كە پاكستانى ئێستایە گاندى بەناچارى بەپێشنیارى جناح ڕازیبوو ئەمە گرنگترین شەڕى گاندى بوو كە دۆڕاندى هندستان (1946) جەنگى نێوان موسڵمانەكان و هندۆسەكان هەڵگیرسا بەردەوام گاندى لەهەوڵى وەستاندا بووە ڕۆژى واهەبوو 8سەعات قسەى بۆ جەماوەرى هەردوولا كردوە هندۆستانەكان لەگاندى تووڕە بوون شووشەیان ئەدا بەوزەویانەى كە گاندى پیادەڕۆى تاپێى برینداربێ لە (15 ئابى 1947) دواى سەد ساڵ هندوستان سەربەخۆیى لەدەست ئینگلیزەكان وەرگرت لەنیودەلهى ئاڵاى پرتەقاڵى و سپى و سەوزەكەى هند شەكایەوە ئاڵاى بەریتانیا داگیرا لە كاتێكدا (جواهر لال نەهرۆ) قسەى بۆ خەڵك دەكرد خەڵك هاواریان دەكرد بژى مەهاتما گاندى بەڵام گاندى لەوێ نەبوو حەزى لە مەدح و وەێف و پیا هەلدانە دەكرد ئەو چوو بوو بۆ كلكەتا بۆ چارەسەرى جەنگى نێوان موسڵمان و هندۆسەكان ئەو دەیووت من چۆن دەحەسێمەوە 12 ملیۆن هندى ئەگەر موسڵمانە یان هندۆسە ئاوارەبوون ئەو دەستى بەڕۆژو گرتن كردو نانى نەخوارد چونكە ناڕەحەت بوو بەشەڕ تا بەهەوڵى ئەم مرۆڤە مەزنە شەڕ وەستا ئەو لەشە بچوكە توانى لەتەمەنى 78 ساڵیدا جەنگەكە بوەستێنێ ئینجا لە نیودەلهى سەرى هەڵدا چوو خۆى گەیاندە ئەوێ و بەڕۆژو گرتن كرد تا لە 18ى حوزەیرانى (1948) دا وەستێنرا لەكانونى دووەمى ساڵى (1948) گاندى دەچوو قسەى بۆ خەڵك بكات لەناوەڕاستى ئایۆرەى خەڵكدا پیاوێكى هەژارى هندۆسى هاتە بەردەمى گاندى و لانەچوو كابرا دەمانچەكەى دەرهێناو سێ گوللەى نابەگاندىیەوە ئەوپیاوە ناوى (ناتورما گودسە) بوو كابرایەكى هەژارى هندۆسى بوو دژى دابەشكردنى هندستان بوو گاندى بەهۆكارى دابەش بوون دەزانى دەیووت دەبۆ گاندى لەگەڵ جیناح دا شەڕى كردایە بۆچى پارەى داوە بە پاكستان ئیتر خەڵك هاوارى كرد گاندى ڕوناكى ووڵاتمانە ڕوناكى گاندى هەزاران ساڵى تر پێویست دەبێ لاشەى گاندى بەڕێوڕەسمى جوانى هندۆسى بەڕێ كراو ڕامداسى كوڕى ئاگرى نا بەلاشەى باوكیەوە خۆڵەكێشەكەى پرژینرا بە هەموو خاكى هندستانەوە هەواڵى مەرگى گاندى هەموو گەلانى بێ تاقەت كرد، سەركردەكانى وەكو (مارتن لۆتەر كنیگ، نیلسۆن ماندیلا و دەلاى لاما) كتێبەكانى گاندیان خوێندۆتەوە ئەوان سودیان لە ئەزمونى گاندى وەرگرتووە هەرچەند گاندێ لە زۆر كاروباردا سەركەوتنى بەدەست نەهێنا بیروڕاكانى نەدەبوونە واقع و ڕەووشى ڕاستى ژیان بەڵام هەمیشە نوێنەرى حەقیقەت بوو ئەو ڕووناكى بێ بوو بۆ هەموو مرۆڤەكانى دنیا.

-(هەندێ بەراووردى هزرى و فەرهەنگى نێوان تاگورو گاندى)
- رانبدرانات تاگور شاعیرو فەیلەسوفى ناودارى هندستان لەساڵى (1861) لەدایك بووە خاوەنى قوتابخانەیەكى هزرى و ئەدەبى بەرزە لەهندستان.
تاگور بوو یەكەم نازناوى مەهاتما گاندى لەگاندى ناو زۆرى گاندى زۆر خۆشدەویست بەڵام لەهەندێ لایەنى هزرییەوە جودا بوون.
((تاگور: دەساڵ پێش مردنى ووتى (ڕەنگە گاندى سەرنەكەوێ و شكست بخوات هەروەكو بوداو مەسیح چۆن لەبەردەم ئەهریمەنى و دیزەیى مرۆڤە خراپەكاندا شكستیان خوارد بەڵام گاندى بۆ هەتا هەتایە وەكو كەسێك كە ژیانى خۆى كردۆتە وانەیەك بۆ هەموو چاخەكانى داهاتوو لەبیرى خەڵكدا دەمێنێتەوە)).
((گاندى و تاگور لەسەر ناسیونالیزم و مرۆڤایەتى بیروڕایان جیاواز بوو))
گاندى ڕاى وابوو ناسیونالیزم وز گەڕانەوە بۆ خودى گەلى هند یەكەمین بەردى بناغەى هاوبەشى هندستانە كە دەرفەتى گەیشتنى بە ئازادى و بەها ناكۆییەكانى نەتەوەى هند پێك دێنێ چونكە ئازادى هند بەرهەمى كارو تێكۆشانى یەكپارچەیى و گشتیگرى و كۆیى و گشتى خەڵكە هەر ئەمەش تێگەیشتنى هاوبەش دروست دەكات یەك دڵى و هاوسۆزى بە چەمكى یەكسانى هەموو خەڵك پێك دێنێ هند زۆر پێویستى بە گەڕانەوەیە بۆ پاراستنى خۆى بەم شێوەیە نەبێ ناتوانین بە ئازادى ڕاستەقینەى هند بگەین (ناسیونالیزم وەڵامێكى لۆژیكى و ئەقڵانیە لە ئاست دەسەڵاتى كۆاۆنیالیزم ئەبێ نەتەوەى هند نەتەوەیەكى بێدارو هۆشیارو بێ جیاوازى بێ لەهومانیزمى بەرزو بێ توندوتیژییەوە بەكۆمەڵەكەى نەتەوە ڕاوەستاوە (نەتەوە گرنگترین داڵدەى منە) هەتا نەتەوەكەى خۆتت خۆش نەوێ و مرۆڤایەتیش ناناسیت واتە هەردوو تەواوكەرى یەكترن.
- تاگورى بیربارى گەورەى هند ڕاى وابوو.
لە ڕەگەوە دژایەتى ئەم پرسە دەكەم چونكە پەناگەى من نەتەوە (ناسیونالیزم) نییە بەڵكو بەهاكانى مرۆڤایەتى یە.
من لەگەڵ ئەوپەڕى ڕێزم و حورمەتم بۆ گاندى بەمافى خۆمى دەزانم كەڕاى خۆم بە ڕاشكاوى بڵێم مرۆڤایەتى پێكهاتەیەك لەتێكڕاى بوونە مرۆڤایەتى یەك ژانى هاوبەشە لێك جیاناكرێتەوە بۆ نەتەوەكان ناسیونالیزمى توندڕەو هەرگیز ناتوانێ وەڵامى پرسیارو پێداویستى یەكانى جیهان بداتەوە خەباتى مرۆڤ ئەبێ ئامانجى ڕزگاركردنى مرۆڤ بێ لە گوتى شۆڤینیزم و ناسیونالیزمى كوێرو توندڕەو.
-گاندى وەڵامى دایەوە بەوەى ووتى لە باسەكانى شاعیردا چەندین خاڵم بینى سەیر بوون تائێرە ڕوانگەى شاعیر قەبوڵ دەكەم كە دەبێ بۆ دەركى دووچەمكى نەتەوەو ناسیونالیزم زەمینەى پەروەردە بۆ خەڵك هەموار بكرێت، بەڵام نابێ لەبیرمان بچێت كەسەرەڕاى ڕەخنەكانى شاعیر هێشتا چەرخ و خاوى واتە دەست چنى هندى گرنگى خۆى هەیە واتە گەڕانەوە بۆ سروشتى خۆ هەرگیز بەماناى دوگمانیزم نییە لەئاست ژیارو تەكنەلۆژیاو پێشكەوتنى ژیان لەهەر كوێ بێ ناسیونالیزمى تەندروست هێزێكى شاراوەى تیایە بۆ دروست بوون لەو سۆنگەوە مرۆڤایەتیت خۆشبوێ.
-تاگور لەوەڵامدا ناسیونالیزم و گەرٍِانەوە بۆ خود كە گاندى پێ دادەگرێ لەسەرى بەشێنەیى جەماوەر لەئاست شارستانیەت و گەشەى ڕۆژئاوا دەمارگرژ دەكات و وەریناگرێ و تێیناگاو دادەبڕێ لەجیهانى دەرەوە جیهان هەر بەتەنها بەهند دەزانێ ئەمەش وەكو كۆلۆنیالیزن زیان مەندە.
-گاندى من لە شاعیر تێدەگەم ئەو پێى وایە من مەبەستم نەژاد پەرستى و خێڵەكى كوێرو ڕەش نییە بیرى ئێمە وایە هندستان پێوزیستى بەهاوسۆزى و پەیمانى كۆمەڵایەتى هەیە لەنێوان هەموو ڕەگەزو چینەكاندا بەشێوەى ڕاست گۆیانە. گاندى و ڕێبازى عاشقانەى گاندى بۆ نەتەوە و خود هێشتا ئێمەى كوردو سەركردایەتى كورد پێویستى یەتى بۆتیًَكۆشانى ئێستا و ئایندەمان چونكە بارودۆخى كورد پێویستى بە ئەزمونى گاندیى یە بۆ ماف و ئازادیى یەكانمان لەگەڵ دەوڵەتانى هەرێمایەتى.