سپینۆزا یەكەم فەیلەسوفى ئەقڵانیەت و ڕۆشنگەرى

Tuesday, 14/02/2012, 12:00

 
فیلەسووفى هۆڵەندى باروخ دى سپینۆزا Barouch de Spinoza) ، سەربە گروپى ئایینى جوولەكەى ئەمیستردام بووە، بەڵام لەپەرستگا دەریانكردووە و سوكایەتیانپێكردووە و هەوڵیانداوە بیكوژن، ناوبراو رەخنەیگرتووە لە ئایینەكان و وتویەتى: جگەلە رووپۆشێكى دەرەكى و بڕوایەكى وشك هیچیتر نین, سپینۆزا لەڕوانگەى (رەخنەى مێژووییەوە) یەكەم فەیلەسووف بووە لەئایینەكانى ڕوانیوە و نكۆڵى لەوە كردووە كە نووسراوە ئاسمانییەكان سەراپایان لەلایەن خواوەندەوە هاتبن، جۆرە خوێندنەوەیەكى رەخنەیى لە ناتەبایى نێوان نووسراوە جیاوازەكانى روونكردووەتەوە, ئەم كارەى بووە بەهۆى گۆشەگیركردنى و هەموو ژیانى بۆ فەلسەفە تەرخانكردووە، بژێوى ژیانى بەدرووستكردنى (شوشە=زەڕەبینى) چاویلكە دابیندكردووە، بەهەمانشێوە فەلسەفەكەشى بریتبووە لەوەى خەڵك بەشێوەیەكى وردو نوێ بڕواننە شتەكانى دەوروبەریان، وا هەستبكەن كە بەشێكى بچكۆلەى هەموو ژیانى سروشتن و سەربە شتێكى یەگجار گەورەن.
لەفەلسەفەكەیدا (میتۆدى ئەندازە)ى بەكارهێناوە و بەهۆیەوە ویستوویەتى یاساكانى سروشت نیشانبدات، بڕواى بەیەك مادە هەبووە، بوونى هەمووشتێكى گەڕاندووەتەوە بۆ یەك شت, بەو شتەى وتززو (مادە ڕەسەنەكە) جارجاریش بە (خودا) یان (سروشت) ناویبرووە، بەلاى سپینۆزاوە تەنانەت شتە رۆحانییەكانیش (خودا) بەشێوەى (بیركرنەوە=رۆح) یان بەشێوەى (درێژبووەوە=مادە) خۆی دەردەخات، لەوانەشە خودا خاوەنى تایبەتمەندى بێپیانیش بێت، بەڵام مرۆڤـــەكان تەنها ئەو دوو تایبەتمەندیە دەناسن، بەبڕواى ئەو مادە درێژبووەوەى رۆحە بەڵام لە رەچەڵەكدا هەردوكیان دەربڕینێكى خودان.
سپینۆزا لەروانگەیەكى (دێتەرمینیستیك Deterministic)یەوە سەیرى سروشتى كردووە و وتویەتى: كاتێك دەتەوێت پەنجە بجوڵێنیتەوە و تاراددەیەك سەربەستیت ناتوانیت پەنجەت لە دەستت جیابكەیتەوە و لەژورەكەتدا بجووڵێت، چونكە شوێنێكى تایبەتت لەسروشتدا هەیە و لەسنوورێكى دیاریكراودا بەشێكى سروشتى و ناتوانیت زیاتربیت, پێیوابووە مرۆڤـــ دەتوانێت هەوڵى سەربەستى بدات، خۆى لەفشارى دەرەكى رزگار بكات، بەڵام هەرگیز ناتوانێت بگاتە ویستى سەربەست، وتویەتى: دەسەڵاتمان بەسەر ئەوشتانەدا نییە لە لەشماندا روودەدەن.بارۆخ سپینۆزا لە (24_11_1632)لە ئەمستردام هاتۆتە دنیاوە و باوكى لە جووەكانى پرتوگال بوون ,باوكى پارە خۆشەویست بوو بەلام ئیسپینۆزا خۆى حەزى لە پارە نەبوو زیاتر حەزى لە بە دەست هێێنانى زانست و دانایى دەكرد كەوتە داوى عەشقو خۆشەویستى كچى مامۆستاكەیەوە بەڵام لەبەر ئەوەى كچەكى خوازبێنى كەرێكى دەولەمەندى هەبوو لەو عەشقەى سەركەوتوو نەبوو كاریگەرى زۆرى لە سە ر سپینۆزا داناو بۆ هەمیشە نەكەوتەوە داوى خۆشەویستى كەسێكى كە هەر بۆیە بۆ هەتاهەتا ژنى نەهینایەوە .سپینۆزا كەسێكى ئازاو بەئاراموبێوەى بوو چەندین زمانى ئەزانى شارەزایى هەبوو لەقوتابخانە فەلسەفییەكانى سەردەمى خۆى باوەڕى بە ئایین ڵاواز بوو بۆیە پەلكێشى دادگاى ئەوكاتى جووەكان كراو بە بێبڕوا تاوانبار كرا و لەسەر بیرو بڕواكانى زۆر سزا درا لەبارى ڕۆحییەوە زۆر هەژارانەو دەروێشانە ژیاهەرگیز تێرسكى خۆى نانى نەبوو بیخواتو جلەكانى شڕو دڕ بوو تامرد ژیانى هەژارىو كەم دەستى واى لێكرد تووشى نەخۆشى سیل بێتو لە تەمەنى (44)سالیدا كۆچى دوایى بكات لەساڵى (1667)زدا.كەسایەتى هێند بەرز بوو یارمە تى لە كەس قبوڵنەدەكرد,هەتا جارێك بازرگانێكى هۆلەندى هەزار فلۆرنى ئەداتێ بەدیارى وەریناگرێوجارێك برادەرێكى دەستى جلى بە دیارى ئەداتێ وەریناگرێو ئەڵێ|هیچ كەس بەجڵكى جوانتر ,ژیانى باشتر نابێ ,سپینۆزا لە سەردەمى خۆیدا لە ناوبەرێكى سەر سەختى ئایدیۆلۆژیاو دابو نەریتو ئەخلاقیاتى دابونەریتى كۆمەڵاتى دواكەوتوو بوبە شێوەیەك تا لە ژیاندا بوو نەیدەوێرا كتێبى ڕەووشتگەرایى خۆى بڵاو بكاتەوە چونكە چەند دۆستو ئاشناى دڵسۆزى هەبووبە هۆى بیروهزرییەوە خۆشەویست بوو , بە هەمان شێوە لەسەر هەمان هۆ خەڵكانێكى زۆریش دوژمنایەتیان دەكرد چەندین جاریش هەوڵى كوشتنى دراوە لە دواى مردنى لایەنگرێكى زۆرى پەیداكرد بە تایبەتى لە ناو زاناو نوسەرو فەیلەسوفەكاندا ئەم بیریارە گەورەیە خاوەنى چەندین دانراوە بەڵام گرنگترینیان ڕەوشتگەراییە كە ڕادیكاڵانە ڕخنە لە كەلتورى كۆمەڵگا دەگرێوبەنەشیاوو نەگوجاوو بەدى ئەزانێ .