چـەردەیەك لەناساندنى گەلى جولەكە و مێژووچەى ووڵاتى ئیسرائیل

Saturday, 25/09/2010, 12:00

بەگوێرەى هەندێ سەرچاوە و بەڵگەى مێژوویى، جولەكە وەكو نەتەوە و زمان بۆ زیاتر لە 40 هەزار سالأ پێش زایین دەگەڕێنەوە، كەبوونیان هەبووە و شان بەشانى گەلانى عەرەب و ئاشورى و قبتى و فینیقى و بابلى و كەنعانى و. . . لەنیوەدورگەى عەرەبى و ناوچەى شام و میسردا ژیاوون و خاوەنى شوێن و قەوارە و كاروبارى خۆیان بوون. زمانى عیبرى و گەلى جولەكە سەر بەزمانى خێزانى سامین بەڵام لەبەر هەندێ هۆكارى جوگرافى و ئاووهەوا و ململانێ ى گروپ و خێڵە جوداكانەوە لەبەر كەمى بەرهەمى كشتوكاڵى جولەكەكان نیوەدورگەى عەرەبیان جێهێشتووە و بەرەو شام بەتایبەت فەلەستین كۆچیان كردوە، وەكو لەكتێبى پیرۆزى تەوراتى جولەكەكاندا هاتووە گوایە خوا ئەم سەرزەمینى فەلەستینەى بەوان بەخشیوە وەك بڕوایەكى ئاینى بۆتە قەناعەتێك لایان. لەفەلەستینیش بەهەمان هۆكار كۆچیان كردوە بەتایبەتى ئیبراهیم پێغەمبەر و خێزانەكەى بەرەو ووڵاتى میسر ڕۆیشتون و لەوێش ناوچەیەكیان هەبووە و فەرمانڕەوایى خۆیان بوون كەبەگوێرەى لێكۆڵینەوەیەكى مێژوویى ئەم ڕووداوە لەساڵى (1570-1580پ.ز)دا ڕوویداوە. ئیبراهیم (ئەبراهام) دوو كوڕى هەبووە ئیسماعیل لەهاجەرەى خزمەتكارى و ئیسحاق لەساراى هاوسەرى ئیسحاق جێگەى ئیبراهیم پێغەمبەرى گرتەوە، هەمووشمان بەسەرهاتى قوربانیدانەكەى ئیسماعیل دەزانین كەتا ئێستا هەموو ساڵێك بۆنەى جەژنى قوربان لەوەوە سەرچاوەى گرتووە، ئیسحاق كوڕى ئیبراهیم كوڕێكى دەبێت ناوى دەنێت ئیسرائیل و هەموو جولەكەش لەكۆن و ئەمڕۆدا بەناوى نەوەى ئیسرائیل كوڕى ئیسحاق كوڕى ئیبراهیمەوە ناونراوون و بانگ دەكرێن، هەتا ناوى ئەمڕۆى ئیسرائیل لەناوى ئەوەوە بەسەریدا دابڕاوە كەبەئەرزى پیرۆزى بەخشراوى خواوەند دەزانن بۆ گەلى جولەكە.
جولەكەكان ئەو ماوەیەى كەلەمیسردا نیشتەجێبوون لەلایەن فیرعەونەكانەوە زۆر ئازار دەدران و خەڵكیان دەكردن بەگژدا لەبەرئەوەى لەڕووى ئاینەوە جیاوازبوون. فیرعەونییەكان خۆیان بەخواوەند دەزانى و جولەكەكانیش بڕوایان وایە كەخوا تاك و تەنهایە و لەسەرو ئیرادەى زەوى و ئاسمانەكانەوەیە و لەمرۆڤ بەدەرە و واتە جولەكە پێش هەموو گەلێك بڕوایان هێناوە بەتاك خودایى و سەروو سروشت، بەواتەیەكى تر جولەكە قۆناغێك لەپێش گەلانى ترەوە بوون چونكە لەكاتێكدا گەلى جولەكە بڕواى بەتاك خودایى هێناوە گەلانى تر لەناو فرە خوداییدا بوون. پاش ئەوەى ژیانى جولەكەكان لەمیسر خراپ بوو موسا و میللەتەكەى گەڕانەوە فەلەستین دواى موسا (یوشەع) سەركردایەتى جولەكەكان دەكات و دەكەوێتە جەنگەوە لەگەلأ كەنعانیەكان و سەردەكەون بەسەریاندا قەوارەیەكى سیاسى و دەسەڵات پەیدا دەكەن لەفەلەستین، (شاولأ) ناوێك یەكەم پاشاى ئەو قەوارە سەربەخۆیەى جولەكەكان بووە، دوایى (داوود) كەپاشایەكى زۆر بەتوانا بووەو شارى ئۆرشەلیمیان دروستكردوە و كردویانەتە پایتەختى خۆیان.
پێغەمبەر (سلێمان) پەرستگایەكى گەورە و بەرزى دروست كردوە كەبۆتە قیبلە و ڕووگەى جولەكەكان لەناو شارى ئۆرشەلیم كەتا ئەمڕۆش ماوەتەوە.
جولەكەكان بەهۆى جەنگى ناوخۆیانەوە لەسەر دەسەڵات و كورسى و بەرژەوەندى جیاواز هێز و یەكێتیان لاواز بوو، بوون بەدوو دەسەڵاتى جیاواز بەردەوام ئەم دوو دەسەڵاتە لەكێشە و ململانێدابوون. لەنێوان جەنگى دوو ئیمپراتۆرى ئەوكاتە ئاشورییەكان و میسر جولەكەكان لایەنگیرى میسریان كرد و ئەوەبوو ئیسرائیل داگیركرا و قودس واتە ئۆرشەلیم لەساڵى (586پ.ز) وێران كرا، هەروەها هەزاران جولەكەیان وەكو كۆیلە گرت بەدیل و بردیانن بۆ شارەكانى ناوەڕاست و خوارووى عێراقى ئەمڕۆ بۆ كار پێكردنیان، لەدواى ئەمانیش جەنگى نێوان ئەسكەندەرى مەكدۆنى و داریوش و كۆرشى مەزنى ئیمپراتۆرى ئێران جارێكى تر ئیسرائیل و ئۆرشەلیم كەوتنەوە بەر شاڵاوى كوشتن و دیل كردن و ئاوارەیى. پەرستگاكانیان سوتێنرا و خەڵكى جولەكە ڕاونران و پەرتەوازەى دنیا بوون، جا لەبەرئەوەى گەلى جولەكە پەیوەستن بەناسنامە و كەسێتى نەتەوەیى و ئاینى خۆیانەوە كەبەمۆرك و مانەوەى خۆیانى دەزانن، پاش ئەوەى لەئیسرائیل زێدى خۆیان هەڵكەندران ئاوارەى دنیا بوون، لەهەموو شوێنێ لەبەر نەژادپەرستى و مەزهەبگەرایى بەرانبەریان دەچەوسانەوە هەر لەئیسپانیا 70 هەزار كەسیان لێ كوژرا لەتاودا ڕایان كرد بۆ ڕۆژهەڵاتى ئەوروپا لەو ناوچەیەش ڕزگاریان نەبوو لەساڵى 1800 تا 1900 زۆربەیان كەخۆى دەدا لە 3 ملیۆن جولەكە كۆچیان كرد بۆ ئەمریكا، لەبەرئەوەى ئەمریكا ووڵاتێكى نوێ بوو خۆى لەكۆت و بەندى یاسا و دەسەڵاتى ئەوروپیەكان ڕزگار كردبوو، زۆرتر وەكو ووڵاتێكى ئازاد و دیمۆكرات خۆى دەنواند و زۆربەى گەلان و ئاینەكان جێگەى دەبۆوە مافى هاووڵاتى بوونى هەبوو، لەوێدا جێگا و پایەى خۆیان گرت و لەسەرەتاوە لەئەوروپا لەڕووسیا و ئینجا لەئەڵمانیا گەورەترین جینۆساید و ئاپارتاید لەدژیان بەكاربرا و لەجەنگى جیهانى دووەمدا لەكۆى 35ملیۆن كەسى كوژراو 7 ملیۆن جولەكە بووە، پاش ئەو غەدر و ستەمە مێژووییەى كەلەگەلى جولەكە كراوە پاش (2500) سالأ زیاتر لەئاوارەیى و دەربەدەرى بەهۆى ئەوەى ئەم میللەتە هەمیشە پەیوەستدار و بڕواداربوون بەئاین و داب و نەریت و نیشتمانى خۆیان لەهەر جێگا و سوچێكى ئەم دنیا بوو بێتن، بەرگریان لەخۆیان و ناسنامەى نەتەوەیى و ئایینى خۆیان كردوە بڕواشیان بەوە هەبووە كەڕۆژێك دێت بگەڕێنەوە نیشتمانى خۆیان كەخودا پێ ى بەخشیون، پاش ئەوەى چەند بزووتنەوە و ڕێكخراوى خۆیان دروست كرد بۆ بەرگرى كردن لەخۆیان تا نەسڕێنەوە، دواتر لەسەر دەستى كەسێكى هەڵكەوتو و دانا كەكەسێكى نووسەر و ڕۆژنامەنوس بوو دەستى هەبوو لەبوارى ئەدەبیات و چیرۆك و ڕۆمان و شیعر پاش ئەوەى زوڵمى سەر نەتەوەكەى بینى شەووڕۆژ گینگڵى دەدا و خەمى لەمیللەتەكەى دەخوارد، بۆیە زۆر كارەكانى لەكۆتایى تەمەنى بۆ خزمەت و ئامۆژگارى و ڕێنمایى گەلەكەى تەرخان كرد، چەندین كتێب و نوسراوى گرنگى لەو بوارەدا نووسى وەكو (دەوڵەتى جولەكە) و (ڕۆژانەكانى هیرتزل) كەهەموو كار و كردەوە و چالاكى و بەسەرهاتە سیاسى و ڕووداوە خۆش و ناخۆشەكانى تیایە كەبەسەر جولەكە هاتووە لەو سەردەمەى ئەوى تیا ژیاوە، كەبەنوسینەكانى هەموو دنیاى هەژاند كەئەو مرۆڤە هەڵكەوتووەى جولەكە لەساڵانى 1815-1904 دا ژیاوە توانى چەند كۆنفرانسێك بەكەسایەتیەكانى جولەكەى ئەوروپا بكات و لۆبى جولەكە دابمەزرێنێ و سندوقى كۆمەك پێك بهێنێت و هەموو هێزى ماددى و مەعنەوى جولەكە كۆبكاتەوە لەناو ڕێكخراوێكى كارا و چالاكدا، هەم لەڕێگەى سەرمایەدارەكان و بیرمەندەكانى جولەكەوە ئەم ڕێكخراوە توندوتۆلأ و بەهێز بكات پەیوەندى لەگەلأ سەرۆك و كەسایەتیەكانى ئەوروپا پتەو بكات، بەپێ ى پەیمانى (بلفۆر) ساڵى 1917 بڕیاردرا كەجولەكەكان بنێرنەوە بۆ خاك و زێدى خۆیان واتە ئیسرائیلى ئەمڕۆ، تا ساڵى 1948 دەوڵەتى جولەكەیان دامەزراند بانگەوازى هەموو جولەكەكانى دنیایان كرد بۆ گەڕانەوە هەتا لەكوردستانیشەوە زۆربەى جولەكەكان گەڕانەوە، تا ئەمڕۆش بەردەوامە ئەو كۆچە هەر ئێستا زیاتر لە 360هەزار جولەكەى كورد زمان هەیە لەئیسرائیل كەئەمەش خاڵێكى هاوبەشى نێوان كورد و ئیسرائیلە. ئێستا ئیسرائیل كۆمارى ئیسرائیلى جولەكەیە پایتەختەكەى تەلئەبیبە بەڵام ئۆرشەلیم وەكو ڕووگەى پیرۆزى خۆیان تەماشاى دەكەن و شوێنەوارى كۆنى جولەكە لەو شارەدا تا ئێستا ماوە و بەردەوام هەڵى دەدەنەوە، ئەمڕۆ بەسەرژمێرى و ئامارى نوێ ئیسرائیل 7.5 ملیۆن كەسى تیا دەژى 85% جولەكەیە 15% عەرەبى موسڵمانە و 3% كریستیانیە.
لەساڵى 1948 ەوە ململانێ و كێشمەكێشى ئاینى و سیاسى هەیە لەو ووڵاتەدا بەهۆى هەریەكە لەعەرەب و مەسیحى و جولەكە، ئەو شار و ووڵاتە بەزێدى خۆى دەزانێ و گوایە موسا لەوێ لەدایك بووە و هەڵكەوتووە و مردوە هەروەها عیساى مەسیح هەروەها پێغەمبەرى ئیسلامیش (موحەممەد) چۆتە ئەو شارە و لەوێوە هەڵكشاوە بۆ ئاسمان و لەگەلأ خواوەند ووتووێژى ئەنجامداوە.
بەدرێژایى سەدەى ڕابردوو لەسەرەتاوە لەنێوان ئیمپراتۆریەتى بەریتانیا و روسیا و عوسمانیەكاندا ویستویانە كێشە و ململانێ ى نەتەوەیى و ئاینى بەكاربهێنن بۆ خۆیان.
ئێستا ئسیرائیل (كنیست)ى هەیە كەپەرلەمانى ئیسرائیلە و 120 ئەندامیان هەیە ماوەى سەرۆكایەتى (5) ساڵە بۆ دوو خول كاندید دەكرێتەوە، پایەى سەرۆك لاوازە، كنیست بڕیاردەرى سەرەكییە، سەرۆك وەزیران و دەوڵەت و سەرۆك دیارى دەكات، ئیسرائیل دەستورى هەمیشەیى نیە بەڵكو قانونى بنەڕەتى لەلایەن كنێستەوە دانراوە و كارى پێدەكرێ، پەڕگیرە مەزهەبییەكانى جولەكە پێیان وایە دەبێ كتێبى (تەورات) بكرێتە دەستور بەڵام ململانێ ى سوكولارێزم و عەلمانیەكان و چەپەكان پەسەندى ناكەن.
پارت و ڕێكخراوە سەرەكییەكانى ئیسرائیل (پارتى كار، پارتى لیكۆد، پارتى ماباى، پارتى میحراخ. . . هتد) كەبریتین لەم پەڕى چەپ تائەو پەڕى ڕاستڕەو واتە ئاینى پەڕگیر و ماركسى و چەپ و عەلمانى و كرێكارى و ناكرێكارى و سەرمایەدارى و نەتەوەیى، بەڵام ئەم پارتانە سەرەڕاى ناكۆكى زۆرى ناوخۆیان هەمویان لەسەر ئاسایشى نەتەوەیى و نیشتمانى جولەكە و ئیسرائیل كۆكن و تەبا و هاو ستراتیجن لەهمبەر مەترسى دەرەكى هاوڕان.
شارە سەرەكییەكانى بریتیە لە (ئۆرشەلیم (قدس)، تەلئەبیب، حەیفا، بات یام، هولون، ڕاماتجان، بیتاج تیكفا. . .).
ئەمەوێ ئەوەش باس بكەم كەڕەگ و ڕیشەى میللەتى جولەكە لەپێغەمبەر ئیبراهیم (ئەبراهام)ەوە سەرچاوەى گرتووە، ئێمەى كوردیش پێمان وایە بەگوێرەى شوێنەوارزانى و بەڵگەى مێژوویى گوایە ئیبراهیم پێغەمبەر لەكوردستانەوە لەگەلأ ساراى هاوسەرى كۆچیان كردوە بۆ نیمچەدورگەى عەرەبى ئەوكات. واتە ئێمە لەگەلأ میللەتى جولەكە چەند شتێكى هاوبەش كۆمان دەكاتەوە، هەم وەكو پێغەمبەر ئیبراهیم هەم ئەو ستەمكارییەى كەلێمان كراوە بۆیە دەبێت چاویان لێبكەین.

ئامادەكردنى/ یاسین كریم عبدالله

سەرچاوەكان:
1. كتێبى (یومیات هرتزل) لەنوسینى تیۆدۆر هرتزل.
2. جولەكەكانى كوردستان/أحمد باوەڕ.
3. كتێبى مۆساد.