لە باشووری ئاسیادا، ئەفغانستان یەکێکە لەو وڵاتانە، کە لە ناوچەکەدا خاوەن مێژوویەکی پڕ خوێناوی و پڕ لە نەهامەتیە. ئەفغانستان جگە لەبوونی ناتەبایی و جەنگی مەدەنی نێوخۆی، بەدرێژایی مێژوو بۆتە جێگە نیشانەی تیری چاوتیژی دەسەڵاتدار و ئیمپراتۆریەتەکانی ناوچەکە و دنیا. ئەو وڵاتە دووچاری هێڕشی سوپای ئیمپراتٶریەتی مەورایە، سوپای ئیمپراتوریەتی فارس، سوپای ئەسکەندەری مەقدۆنی، سوپای عەرەبی ئیسلام، سوپای مەغۆلیەکان، دواتر سوپای بریتانیا، سوپای ڕوسیا و  سوپای ئەمریکا هاتووە. هەر یەکیان بۆ گرتنە دەستی دەسەڵات و دزینی خێروبێری ئەو وڵاتە لەژێر دروشمێکی علمانی، مرۆڤایەتی یان ئاینی هەڵیانکوتاوەتە سەر ئەو وڵاتە و نەیانهێشتووە ئەو میللەتە بە ئاشتی و ئاسایش گوزەر بکات، هەمیشە دووچاری کوشتن و دەربەدەریی و ماڵوێرانی و هەژاری هاتوون، بەڵام لەهەمووی گرنگتر ئەوەیە، کە ئەفغانیەکان توانیان بەرەنگاری هێڕشی هەموویان بن،  تا ئەو ساتە پارێزگاری لە میللەتێک بکەن ئەگەر دواکەوتووش بێت یان لە خاکێک ئەگەر کاولێش کرابێت، کە ئەمڕۆ ناوی وڵاتی ئەفغانستانە کە خاوەن ئاڵا، سنووری جوگرافی و دەسەڵات و سیادەی خۆیتی. 

لە مێژووی نوێدا هاتووە، کاتێک کە ئەفغانستان لە دوای جەنگی جیهانی یەکەمدا سەربەخۆی ڕاگەیاند، بەزەقی بوو بە گۆڕەپانی ململانێی نێوەخۆ و نێوان ڕوسیا و ئەمریکا. ئەگەر وڵاتانی دی تەنیا بەشداری شەڕی ساردی نێوان ئەو دوو هێزەیان کردبێت، ئەوا ئەفغانستان بە ئاشکرا بوو بە مەیدانی دوو جەنگی خوێناوی یەکیان لەگەڵ ڕوسیا و ئەویدیان لەگەڵ ئەمریکا. 

ئەزموون پێمان دەڵێت، کاتێک کە هەر زلهێزێک بڕیاری داگیر کردنی هەر وڵاتیک دەدات، پێش وەخت زەمینە سازی بۆ دەکات، سوودمەند دەبێت لە جیاوازیەکانی نێو کۆمەڵگەی ئەو وڵاتە دیاریکراوە، لە ڕێگەی دەزگەی هەواڵگری پەیوەندیی دەکات بە سەرکردە و پارت و لایەنە سیاسیەکان کە لەبەرەی ئۆپۆزسیۆنن. هێزی ئۆپۆزسیۆنی نێو خودی ئەو کۆمەڵگەیە، بەنێوی ڕێبەرایەتی کردنی میللەتانی ئەو وڵاتە، یان ئەو نەتەوە دیاریکراوە، دەکەونە تەڵە و پشتیوانی لە هێزی داگیرکەر دەکەن، دەبن بە چاوساغی، مەشروعیەت دەدەن بەهاتنی، دەبن بە واجیهەی، لە میدیاکاندا گوتەی سیاسی و نیشتمانیی و نەتەوەییان دەبێت، وای پێشان دەدەن کە ئەوان هەستاون بە ڕووخاندنی ڕژێمەکە، بۆ نمونە، ڕووخاندنی ڕژیمی بەعس و سەدام لە عیراق.

دوای داگیرکردن ئیتر ئەو سەرکردە و حزبە سیاسیانە دەبن بە زۆڕناژەنی داگیرکەر. کاتێک کە ئەمریکا هاتە کوردستان و بەغداد، زۆربەی سەرکردە و پارتە کورد و عەرەبەکان، بوون بە چاوساغی بۆ ئەوەی بگەنە دەسەڵات و بەرژەوەندیی تایبەتی خۆیان بپارێزن. هەنووکە بوونی دەسەڵاتی ئیران و تورکیا لە عیراق و هەرێم، بە ڕەزامەندی دەسەڵاتدارانی هەردوو دەڤەرە، واتە  کاتێک کە سۆڤیەت هەڵیکوتایە سەر ئەفغانستان، سەرکردە و حزبی شیوعی ئەو کاتی ئەو وڵاتە، هەمان ڕۆڵی هەبوو بۆ مەشروعیەت دان بە داگیرکەرێکی وەک ڕوسیا، دواتریش کاتێک کە ئەمریکا ئەو وڵاتەی داگیر کرد، کۆمەڵێک سەرکردە و حزبی سیاسیی ئەو وڵاتەی لەگەڵدا بوو، وەک هاتنی بۆ عیراق. 

لە ٤/١٩٧٨دا کۆمەڵێک ئەفسەری ئەفغانستانی سەر بە دوو حزبی چەپ ( خەلق و پەرچەم) بوون، کە پێش ئەوە بە ماوەیەکی کەم ببوون بەیەک، پارتی دیموکراتی ئەفغانیان پێکهێنا بوو، بە ڕێبەرایەتی نور محەمەد تاریقی و بارەک کەمال، بە هاوکاری دەزگەی هەواڵگریی ڕوسی کودەتایان بەسەر محەمەد داود خان کرد، دەسەڵاتی سیاسیان لەنێوان خۆیاندا دابەش کرد، کۆمەڵێک گرێبەستی ئابووریان لەگەڵ مۆسکۆدا واژۆ کرد. دەبێت ئەوە نەبوێرین  کە لە ساڵی ١٩٧٣دا کاتێک کە محەمەد داود خان، محمەد زاهیر شای ئامۆزای کوشت، بە پشتیوانی دەزگەی هەواڵگری ڕوسی بوو، بەڵام دوای چوار ساڵ ڕوسیا خۆی ڕووخاندی! 

 حکومەتی بارەک کەمال، پێگەی جەماوەریی ئەوەندە بەهێز نەبوو، لەبەرئەوەی سروشتی کۆمەڵگەی ئەفغانی بڕوای زێتری بە ئاین بوو نەک بە پرنسیپی پارتێکی مارکسی لینینی، زەمینەی گەشە کردنی پارتێکی ئیسلامیی سیاسی لەبار بوو،بۆیە دەنگی ناڕەزا لەو وڵاتەدا لە هەڵکشان بوو. حکومەت وەک دەسەڵاتدارەکانی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ڕەحمی بە دەنگی ئۆپۆزسیۆن نەدەکرد، بەگرتن و کوشتن هەوڵی بنبڕ کردنیانی دەدا، بۆیە خەڵکی ڕەشوڕوتی زۆرینەی سادەی لادێکان و عەشیرەتەکان، لەژێر ناوی (جیهاد)  لەلایەن حزبە ئیسلامیەکان بەهاوکاری دەزگەی هەواڵگری ئەمریکی کۆ دەکرانەوە و کە لە ئاکامدا مەترسی لەسەر حکومەتە ساواکە دروست کرد بوو، کە نەتوانێت بەرژەوەندیەکانی ڕوسیا لە ئەفغانستان بپارێزێت، لەبەرئەوە لە ١٢/١٩٧٩دا سوپای ڕوسیا بە ڕەزامەندی حکومەتی ئەفغانستان، هێڕشی کردە سەر ئەو وڵاتە، بۆ پارێزگاری کردن لە مانەوەی حکومەتی بارەک کەمالی سۆشیالیست، بەم جۆرە سوپای ڕوسیا تا ساڵی ١٩٨٩ لەو وڵاتەدا مایەوە، ئەمڕۆ ئاسا کە ڕوسیا لە سوریا پشتیوانی لە مانەوەی ئەسەد دەکات!

کێشەی نێوان ڕوسیا/چین  و ئەمریکا/ هاوپەیمانەکانیان و زلهێزە ناوچەیەکانی وەک هیند، ئیران و تورکیا، هەوێنی دروستبوونی هێزی میلیشیا بوون لە ئەفغانستان. دەزگەی هەواڵگری پاکستانی و ئەمریکی و ئەوروپی و سعودی، لە کاتێکدا کە ڕوسیا لە ئەفغانستان بوو، ئەوان بۆ بەهێزکردنی بەرەی جەنگ دژی ڕوسیا، لە سەرەتادا دەستیان هەبوو لە دروستکردنی جەیشی ئیسلام، جەیشی محەمەدی، جەماعەتی ئەشکەر تەیبە، ڕێکخراوی ئیسلامین، کە پاکستان لە دژی هیند بەکاریان دەهێنێت، هەروها ڕێکخراوی ئەلقاعیدە، بەهێزکردنی بنلادن و تالیبان.

تالیبان بە پاڵپشتی ئەمریکا توانی لە ساڵی ١٩٨٩دا ڕوسیا لە وڵاتەکەی دەربکات. جگە لە فشاری پارتی ئۆپۆزسیۆن و ئەمریکا، ڕوسیا دوای نەمانی یەکێتی سۆڤیەت سیاسەتەکانی لە ناوچەکەدا گۆڕا و خوازیار بوو کە جەنگی ساردی نێوانیان لەگەڵ ئەمریکادا ئەگەر بە شێوەیەکی کاتیش بێت هێور بکرێتەوە، هەروها ڕوسیا  بۆی دەرکەوتبوو کە حکومەتی نەجیوبڵا ئیتر ناتوانێت ئامانجە سیاسیی و ئابوورییەکانی ڕوسیا بپارێزێت، بۆیە ئەو بەبێ ئەوەی گوێ بداتە ئەوەی کە دوای خۆی جەنگی مەدەنی لەو وڵاتەدا سەرهەڵدەدات، بڕیاری کشانەوەی دا. بەوجۆرە ئەفغانیەکان دوای ڕوسیا کەوتنە یەکتر قڕ کردن. لە سەرەتادا ڕوسیا هەوڵی دا حکومەتی نەجیوبڵا لەگەڵ پارتە ئۆپۆزسیۆنەکان نزیک بکاتەوە، بۆ ماوەی زێتر لە ساڵێک یارمەتی حکومەتەکەی دا، بەڵام ئیتر ئەو حکومەتە لە ئەجێندای ڕوسیادا ئەولەویەی نەمابوو، بێ گومان ڕوسیا بەکشانەوەی لەو وڵاتەدا شکۆی حکومەتەکەی شکاند، هەروها ئەمریکا بێ شومار هاوکاری  هێزی ئۆپۆزسیۆنی دەکرد،  بۆیە  تاڵیبان توانی لەنێوان ساڵانی ١٩٩٦- ٢٠٠١دا بگاتە دەسەڵات.

مێژووی پڕ لە کێشمەکێشم و خوێناوی مرۆڤایەتی شایەدی ئەوە دەدەن، کە پشت بەستن بە داگیرکەران هەڵەیەکی مەزنە دەکرێت، محمەد نەجیوبڵا بە متمانە پێ کردن بە ڕوسیا بوو بە سەڕۆکی ئەفغانستان، بەڵام کاتێک کە لێ قەوما، کەس بەهانایەوە نەهات، هەوڵەکانی پوچەڵ بوونەوە بۆ ڕاکردن بەرەو هیند، ناچار لە ئەفغانستان پەنای بۆ ئۆفسی (یۆ . ئێن) برد و لەوێ مایەوە، بەڵام ئەوان بۆیان گرنگ نەبوو کە دەربازی بکەن، بۆیە بەهاتنی تالیبان بۆ کابول، ئەویش ئیغتیال (تیرۆر) کرا، هاوشێوەی چارەنووسی مەلیک فەیسەلی عیراق و ڕاکردنی شا بۆ میسر و مەلیک فوئادی میسر بۆ ئیتالیا. 

تالیبان لە هێزێکی خاوەن میلیشیای توندڕەو بوو بە حکومەت لە ئەفغانستان، لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی ددانی پێ دانرا، کە پێگەی  لەنێو کۆمەڵگەی نێونەتەوەیی و ناوچەکەدا گۆڕا، بەگوێرەی ئەو دۆخە تازەیەی مامەڵەی لەگەڵ ئەمریکادا دەکرد، ژێربەژێر دەیویست لەگەڵ ڕووسیا پەیوەندیی ئاسای بکات. ئەم هەوڵانە لە ڕێگەی دەزگەی هەواڵگری ڕوسیا دەدرا بە ئەمریکا، لەبەرئەوەی ئەو کات پوتین تازە دەسەڵاتی گرتبووە دەست و دەیویست پەیوەندیی لەگەڵ ئەمریکادا ئاسایی بکات. ئەفغانستان بۆ خۆ نزیک کردنەوە لە ڕوسیا، بە ئاشکرا  ددانی نا بە  ڕزگارکردنی قەوقاس و چیچان لەلایەن ڕوسیاوە، بەڵام ڕوسیا لە ساڵی ٢٠٠١دا پشتیوانی لە داگیر کردنی ئەفغانستان لەلایەن ئەمریکاوە کرد.  ئەم هەڵوێستەی ئفغانستان ئەمریکای توڕە کرد، کە هێزێک هەتا دوێنی لەسەر دەستی ئەو گەشەی کرد، بەهێز بوو و ژێربەژێر ئەوەندە یارمەتیانی دا، ئەمڕۆ گوێ بۆ بڕیارەکانی ئەو شل ناکات و دەیەوێت خۆی لە ڕوسیا نزیک بکاتەوە، بیانوی سێپتمبر ئیلڤینی بە ئەفغانستان گرت، گوتی ئەوان بوار بۆ بنلادن هەڵدەخەن لە وڵاتەکەیان جەنگ دژی ئەمریکا ڕابگەیەنێت. دوای ڕووداوی سێپتەمبەر ئیلێڤن، دوژمنایەتی تەلیبان لەگەڵ ئەمریکادا قوڵ بۆیەوە، ئەمریکا بەهاوکاری سەرانی پارتەکانی کە لەبەرەی ئۆپۆزسیۆن بوون، حکومەتی تاڵیبانیان ڕووخاند و حکومەتێکی گەندەڵی وەک ئەمڕۆی عیراقیان لە کابول قوت کردوە، کە هەر خەریکی دزینی سامانی گشتی بوون.  

سەرانی تاڵیبان بە مەبەستی گەڕانەوەیان بۆ دەسەڵات، لە قەتەر نزیک بوونەوە و ژێربەژێر لەگەڵ دەزگەی هەواڵگری ئەمریکی پەیوەندیان بەست. جەنگی ئەمریکا دژی داعش، دووشەش بوو بۆ ئەوەی تاڵیبان دووبارە هەلی بۆ برەخسێی، بە بەشدرای کردنی لەو جەنگەدا لە ئەمریکا نزیک بێتەوە. لە ساڵی ٢٠١٣دا بە ڕەزامەندی ئەمریکا، بەفەرمی ئۆفسی تاڵیبان لە قەتەر کرایەوە.  ئەوان چەند جارێک  لەگەڵ قەتەر و نوێنەری ئەمریکادا بەنهێنی دانیشتبوون، تا لە ساڵی ٢٠٢٠دا بە ڕازی بوونیان بە مەرجەکانی ئەمریکا، گەیشتنە ڕێککەوتن بە گەڕانەوەی تاڵبیان بۆ دەسەڵات. 

جیاوازی نێوان پێکهاتەکانی ئەفغانستان، جیاوازی مەزهەبی و ئاینی و بیروباوەڕی دییان هەیە، کە هەمیشە بۆتە هەوێنی ناتەبایی وهەڵگیرساندنی جەنگی مەدەنی و دەروازەیەک بۆ دەستێوەردانی هێزی دەرەکیی، بۆ نمونە ئێران ئەلحەشد ئەلشیعی وهێزی ئەلفاتیمیون لەنێو ئەفغانیەکان دامەزراندووە.  ئوزبیک تورکمانەکانی ئەفغانستانن، دەزگەی هەواڵگری میتی تورکیی دەمێکە لەنێویاندا کەوتۆتە کارکردن، چی بە خۆشکردنی ئاگر بە ڕۆحی نەتەوەیی تورک، یان چی هاندانیان بە ڕۆحی سونە مەزهەب، بۆ نانەوەی تۆی دووبەرەکیی، کۆکردنەوەیان لە قەوارەیەکی میلیشیای لە ئەفغانستاندا، کە هەر کاتێک بەرژەوەندیەکانی بخوازێت بەکاریان بهێنێت، وەک ئێستا کە خەرێکی کۆکردنەوەی تورکمانەکانی هەولێر و کەرکوکە.

یواکهیورس ناوچەیەکە لە ناوەڕاستی ئاسیادا، ناوەندی سەرەکیی بەرهەمهێنانی وزەیە لە چین، لەوێدا گروپی ئیسلامی سونە مەزەهەب لە گەشەسەندن، کە ئەمریکا دەیەوێت لە ڕێگەی ئەفغانستانەوە ئەو گروپانە زێتر لەوەی کە هەن گەشە بکەن، بۆ ئەوەی بتوانن گرفت بۆ چین دروست بکەن و گورز لە چین بوەشێنن، کە بۆ ستراتیژیەتی دوور کار لە یەکڕیزی چین دەکات.

کێشمە کێشمی نێوان هیند،چین، ڕوسیا و ئەمریکا، تورکیا و ئیران لە ناوچەکەدا، لە بنەڕەتدا گرفتی دەسەڵات و ئابوورییە، بەڵام فتیلەی تەقاندنەوەی ئەو ناکۆییە و بەجەماوەرکردنی لەو وڵاتدا، مەشروعیەت دان بە جەنگێکی خوێناوی، بە بەکارهێنانی ناتەبایی نێو پێکهاتەکانی نێو کۆمەڵگەی ئەفغانی، جیاوازی بیروباوەڕی ئاینی و مەزهەبی، گرفت لەگەڵ ئیران، مەسەلەی یواکهیورس و تورکمانەکانی ئەفغانستان و ئەحمەدی کوڕی شا مەسعودی پینجاشیر کە دژی دەسەڵاتی تاڵیبانە، وڵاتانی زلهێز و بەرژەوەندیپەرستانی وڵاتانی ناوچەکە، ژێربەژێر لە ڕێگەی دەزگەی هەواڵگریان کەی بیانەوێت، فیتنەی دووبەرەکیی و جەنگی مەدەنی دەنێنەوە، لە ئەنجامدا زۆرینەی سادەی گەلانی ئەو ناوچەیە، دەکەنە قوربانی، هەر وەک لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لە  کوردستان، سوریا، عیراق، ئیسرائیل و فەلەستین ئەنجامیان داوە.