بەشی یەکەم، جەنگی "مادەی هۆشبەر"ی تورکیا بەرامبەر بە کورد  

مادە هۆشبەرەکان، ئامرازێکە بە دەست دوژمنانی نەتەوەی کورد بە تایبەتی وڵاتانی تورکیا، ئێران، سوریا و ئەفغانستان کە بە هێمنی خەریکە کۆمەڵگای کوردیی لە خشتە دەبەن.  بازرگانی کردن و بەکار هێنانی مادە هۆشبەرەکان لە کوردستاندا لە گەشە سەنددن دایە. بووە بە دیاردەیەکی ترسناک کە هەڕەشە لە داهاتووی کۆمەڵگایی کوردیی دەکات لە بواری کۆمەڵایەتیی، ئابووریی و سیاسییدا. 

لە مێژوودا هاتوە، مادەی هۆشبەر چەکێکی ژەهراوی بووە لە ژیانی مرۆڤایەتییدا، وەکو ئامرازێک بەکار هاتووە لە لاین وڵاتانی کۆلانیالیزم، زلهێز، وڵاتانی داگیرکەر بۆ بە کۆیلە کردنی گەلان لەسەر هەردوو ئاستی تاک و کۆمەڵگا دا. چەکێکی کوشندە بووە کە دەستەڵاتدارانی دنیا  بەکاریان هێناوە دژ بە یەکتر بە مەبەستی رووخاندنی ئیمپراتور، بردنەوە لە جەنگ، تەسک کردنەوەی دەستەڵاتی سەربازیی، سیاسیی و ئابووریی یەکتر و بەرەو هەڵدێر بردنی نەتەوەکان.  بە ناوبانگ ترین دوو جەنگ لە مێژوودا هەر دوو جەنگی  "ئەفیون" بووە لە نێوان بریتانیاو چیندا هەڵگیرساوە لە سەدەکانی حەڤدە و هەژدەدا.  

روویداوە لە جەنگدا سەرکردەی سوپا، سەڕۆکی دەوڵەتەکان،  مادەی هۆشبەریان داوەتە سەرباز و شەرکەڕەکانی خۆیان لە مەیدانی جەنگدا بە مەبەستی زیاتر رووبەروو بوونەوە بەردەوام بوون لە جەنگدا دژ بە دوژمنەکانیان. 

مادەی هۆشبەر، بە درێژایی مێژووی مرۆڤاییەتی ئامرازێکی کارێگەر بووە بەکارهاتووە بۆ بازرگانی کردن، کەڵەکە کردنی سەرماییە، بەهێز کردنی ئابووریی وڵاتانی زلهێز و داگیرکەران.

بازرگانیی کردن بە مادەی هۆشبەر "ئەفیون" پێشەی بازرگانانی تورک و عەرەب بووە

بازرگانانی بە رەگەز تورک و عەرەب لە مێژوویەکی زووەوە مادەی هۆشبەری "ئەفیون"نیان ناساندوە بە وڵاتان و نەتەوەکانی تری دنیا نمونە وڵاتی "چین".  بۆ یەکەم جار ناساندنی مادەی هۆشبەری "ئەفیون" بۆ چینییەکان دەگەرێتەوە بۆ سەدەی شەش و حەوت، کە لەلایەن بازرگانانی عەرەب و تورکدا هەناردە دەکرا بۆ نێو وڵاتەکەیان.

 ئیمپراتۆریەتی چینی ئەو کات بۆ رێگری گرتن لە تەشەنە کردنی ئەو دیاردەیە چەند یاساییەکی بە کۆمەلگایی چینیی ناساند بوو،  تیایدا دیاریکردبوو کە بەکارهێنانی مادەی هۆشبەری "ئەفیون" قدەغەیە، تەنیا ئەو کات تاکی چینی دەتوانێت ئەو مادەیە بەکاربهێنێت کە پێویستی پێبێت بۆ چارەسەری نەخۆشیەکی دیاری کراو لە ژێر چاودێری پزیشکدا. 

یاساو دەستەڵاتدارانی ئەو کاتی چین سەرکەوتوو نەبوون لە رێگری کردنی یەکجارەکی و بوون بە کۆسپ لەبەردەم  بازرگانانی تورک و عەربدا بۆ ئەوەی نەتوانن بە رێگەی نافەرمی مادەی "ئەفیون"ی هۆشبەر بۆ نێو وڵاتەکەیان هەناردە بکەن. لە ئەنجامدا رێژەی بەکارهێنانی ئەو مادەیە لە نێو چینییەکان لە گەشە سەندندا بوو، تا گەیی بە ئاستێک پورتوگالییەکان دەرکییان بەوە کرد کە بازرگانی کردن بەو مادەیە قازانجێکی زۆری هەیە لە "چین". پورتوگالییەکان هەمان هەنگاوی بازرگانی تورک و عەرەبیان گرتە بەر. لە ئەنجامدا تێکەڵاو کردنی ئەو مادەیە لەگەڵ توتن بۆ کێشان بوو بە خویەک لە نێو چینییەکان دا.

 لە سەرەتای دەستەڵاتی ئیمرپراتۆریەتی مەزنی "کیونگ"  لە ساڵی ١٧٢٩دا ئەو دیاردەیە لە پەرە سەندندا بوو، تا دواتر بریتانیا بە پلانێکی داریژراو بوو بە هۆکاری زیاتر گەشە کردنی ئەو دیاردەیە لە نێو چینیەکاندا.

ئیمرپراتۆریەتی "کیۆنگ"ی مەزن لە چین سێ سەدە بەردەوام بوو لە دەستەڵاتداریەتی لە ساڵی ١٦٤٤ وە تا ساڵی ١٩١٢. ناکۆکی نێوان ئیمپراتۆریەتی چین لە گەڵ بریتانیادا ئەو کات لەسەر مەسەلەی سیاسیی، یەک نەگرتنی بەرژەوەندیی نەتەوەیان و بەرژەوەندیی ئابوورییان بوو. بریتانیا بۆ دژایەتی کردنی چین، دۆزینەوەی رێگەیەک بۆ دەستێوەردان لە کاروباری ناوەوەی چین، سوود وەرگرتن لە بواری ئابووریدا کەوتە دارشتنی پلان. بریتانیا یەکێک لە چەکە هەرە کوشندەکانی کە بەکاری هێنا دژ  بە ئیمرپراتۆریەتی چین و چینییەکان هەناردە کردنی مادەی هۆشبەری "ئەفیون" بوو بە رێژەیەکی لە رادە بەدەر  بۆ ئەو وڵاتە لە ساڵی  ١٧٧٣دا. 

لە ساڵی ١٧٢٠ بەرهەمی  چین بریتیبوو لە قوماشی حەریر، خەزەف و چا. ئەو سێ بەرهەمەی چین ناوبانگی دەرکرد بوو لە لایەن دەستەڵاتداران و نەتەوەکانی دنیا بە تایبەتی لە ئەوروپادا. بریتانیای مەزن چاوی تەماحی بڕیبووە چین و لە هەوڵی ئەوەدا بوو رێگەیەک بدۆزێتەوە بۆ ئەوەی بتوانێت پەیوەندیی و هاموشۆ لەگەڵ ئەو وڵاتەدا دروست بکات. باشترین رێگە بۆ گەیشتن بەو مەرامە بریتانیا هەستا بە پەیوەندیی کردن بە دەستەڵاتدارانی ئەو کاتی چین، هەوڵیدا بیان گەیەنێتە ئەو بڕوایەی کە بەرهەمی وڵاتەکەی ئەوان زۆر گرنگە پێویست بەوە دەکات ئەو وڵاتە دەرگا بکاتەوە لە ئالوگۆڕی بازرگانی کردن لەگەڵ وڵاتانی دنیا بە تایبەتی لەگەڵ بریتانیادا. 

بریتانیا توانی سەرکەوتوو بێت لەوەی ئیمرپراتۆری مەزنی "کیونگ" بگاتە ئەو بڕوایەی کە بەرهەمی وڵاتەکەی بفرۆشێت بە بریتانیا کە بریتی بوو لە حەریر، خەزەف و چا کە ئەو کات داواکاریەکی زۆری لەسەر بوو لە نێو نەتەوەکانیی ئەوروپادا. 

چین لە سەرەتادا سوودمەند بوو لەو پەیوەندییە بازرگانییە لەگەڵ بریتانیادا بە فرۆشتنی بەرهەمێکی زۆر لە قوماشی حەریر، خەزەف و چا. ئەمە بووە هۆکاری ئەوەی کە دراوێکی زۆری بریتانیا بکەوێتە بازاری چینی و لە بەرامبەردا چین هیچ کاڵایەکی بریتانی نەدەکڕی. ئەم جۆرە بازرگانی کردنە یەک لایەنە و سوودمەند بوونی چین لە فرۆشتنی بەروبومەکانی  جیگە نیگەرانی دەستەڵاتدارانی ئەو کاتی بریتانیا بوو. ئەمە بووە هۆکاری ئەوەی کە بریتانیا هەوڵبدات هەندێک بەرهەم و کاڵای ئینگلیزی ساغ بکاتەوە لە بازاری چینی و هەروها هەوڵبدات بەو رێگەیە دەست   بخاتە نێو کاروباری سیاسیی، وڵاتەکەو لە پلانێک بگەرێت بۆ لاوز کردنی چین و دروست کردنی کێشەو گرفت بۆ ئەو وڵاتە. 

بریتانیا زانیاریی هەبوو دەربارەی ئەوەی کە مادەی هۆشبەری " ئەفیون"  لە چین بازاری گەرمە، هەستی بە گرنگیەتی دەستەکەوتی ئابووریی سیاسیی ئەو مادەیە کرد بۆ ناردنی بۆ نێو چین. جیاوازی بریتانیا لەگەڵ بازرگانی کردنی بەو مادەیە بۆ "چین" بە بەراورد کردن لەگەڵ بازرگانە عەرەبەکان، تورکەکان و پورتوگالییەکان لەوەدا بوو کە  بریتانیا ئەو مادەیەی کرد بە مادەیەکی "پیشەسازی" و کۆمپانیایی زەبەلاح و کێلگەی گەورەی بۆ دروست کرد لە رۆژهەڵاتی هێند بە رێژەیەکی ئیجگار زۆر مادەی "ئەفیون"ی بەرهەم هێناو هەناردەی کرد بۆ نێو ئەو وڵاتە. 

 لە ساڵی ١٨٢٥دا کۆمپانیای بازرگانی "ئەفیون" لە رۆژهەڵاتی هیند، بە نێوی بازرگانیی کردن کەوتە بەرهەم هێنانی مادەی 'ئەفیون"  و زیاد کردنی کێڵگەی چاندنی ئەو مادە هۆشبەرە  لە و وڵاتەدا. 

فرۆشتن و گواستنەوەی مادەی هۆشبەر بە قاچاغی رێگەی بۆ خۆشکرا بۆ چین بە رێگەی ئەوبازرگانانە کە هەڵگری روخسەی بازرگانی کردن بوون لە نێوان بریتانیا و چین دا.  لە ساڵی ١٧٢٩دا هاوردە کردنی ئەو مادەیە بۆ نێو چین بریتیبوو لە ١٠٠٠ سەندوق، لە ساڵی ١٧٦٧دا بوو بە ١٠٠٠٠سەندوق، لە نێوان ساڵی ١٨٢٠- ١٨٣٠دا گەی بە ٤٠٠٠٠سەندوق، ٥٠٠٠٠ سەندوق و دواتر بۆ ٦٠٠٠٠سەندوق. ١٨٥٨ ٧٠٠٠٠ سەندوق، ئەو زیاد بوونە لە بەردەوامیی بووندا بوو تا سی ساڵ دواتر. 

لە ساڵی ١٧٩٩ دەستەڵاتدارانی چین دەستیان کرد بە رێگری گرتن لە مادەی ئەفیون کە بە رێگەی کۆمپانیا بریتانیەکانی نێو هێند هاوردەی چین دەکرا، بەڵام تا ئەو کات و بە تایبەتی تا ساڵی ١٨٣٠ بە ملیۆنان چینی خویان بە بەکارهێنانی ئەو مادەیە گرت بوو. 

بەکارهێنانی مادەی "ئەفیون" لە نێو زۆربەی هەرە زۆری چینییەکان بوو بە خو، ئەم دیاردەیە بوو بەهۆی دروست بوونی کێشەی کۆمەڵایەتی و لێکترازانی یەکگرتووی نەتەوەیی چینییەکان. لاواز بوونی ئیمرپراتۆریەتی "کیونگ". تەشەنە کردنی گەندەڵی لە نێو دام و دەزگای چین.  دەست تێکەڵاوکردنی فەرمانبەرانی ئیمپراتۆر لەگەڵ قاچاغچیانی ئەو مادەیە.  لە دەرئەنجامدا بریتانیا توانی سەنگی قازانجی بازرگانی و دەستکەوتی بە سەدان بەرابەر بێت بەرامبەر بەو قازانجەی کە چین دەیکرد لە ئەنجامی هەناردە کردنی قوماشی حەریر، خەزەف و چا.  

لە ساڵی ١٨٣٩ دا ئیمپراتۆر "لین تسی هسو" دەڕکی کرد کە دیاردەی بەکارهێنانی مادەی "ئەفیون" بووە بە گرفتێکی گەورە، بووە  بە دیاردەیەکی زەق لە نێو چینیەکان و دەستەڵاتی ئیمپراتۆریەتەکەی ئەویشی خستۆتە مەترسیەوە، بڕیاری دا نامەیەک بۆ  شاژنی بریتانیا "ڤیکۆتۆریا" بنێرێت و تیایدا دەنوسێت: 

"وڵاتەکەتان بە شێوەیەکی چڕ و پڕ رێگەی داوە کە مادەی هۆشبەری "ئەفیوم" بازرگانی پێ بکرێت بۆ وڵاتەکەمان. ئەوە لە کاتێکدایە ئەو مادەیە لە وڵاتەکەی خۆتان قەدەغەیە! ئەمە ئەوە دەسەلمێنێت کە ئێوە زانیایرییتان هەیە کە ئەم مادەیە چەندێک ترسناک و زەرەرمەندە بۆ ژیانی مرۆڤایەتی، چەندێک نەتەوەکەتان زەرەر مەند دەبێت لە بەکارهێنانی ئەو مادەیە. لەبەر هەمان هۆکار دەبوایە بەهەمان شێوە رێگری بکەن لە هەناردە کردنی ئەو مادەیە بۆ دەرەوەی وڵاتەکەتان. ئەو بەرهەمانەی کە چین هەناردەی دەکات بۆ وڵاتانی دەرەوە هەمووی مادەی سودمەندن بۆ ژیانی مرۆڤایەتیی، کە هەندێکیان بریتین لە خواردن، هەندێکی تریان بۆ پێویستی تر بەکاردەهێنرێن. پێمان خۆشە پرسیار بکەین کە چین تا وەکو ئێستا بە هیچ جۆرێک مادەی ژەهراوی لە خاکەکەی خۆیەوە هەناردە کردوە بۆتان؟ "

یەکەم جەنگی مادەی هۆشبەری "ئەفیون" لە نێوان بریتانیا و چین دەستی پێکرد، لەو شەڕانەدا بریتانیا بە ئاسانی براوە بوو و مەرجەکانی خۆی بەسەر ئەو وڵاتەدا سەپاند، لە ژێر فشاری شەڕ راگرتن چین رازی بوو بەوەی کە رێگە بدات بەریتانیا لە مینایەک لە چین دەست بکات بە بازرگانی خۆی و ئەو مادانەی کە دەیویست هاوردەی بکات بۆ ئەو وڵاتە. دووەم جەنگی "ئەفیون" لە ساڵی ١٨٥٦دا لە نێوان ئەو دوو وڵاتەدا روویدا.  

زۆربەی مێژوو نووسانی دنیا بازرگانی کردنی بە مادەی "ئەفیون" لە لایەن ئینگلیزەکانەوە بۆ نیو چین بە یەکێک لە گرنگترین هۆکارەکانی رووخانی ئیمپراتۆریەتی چینی دادەنێن کە سێ سەدە لە حوکمڕانیدا بەردەوام بوو.

هەنوکە دیاردەی بازرگانی کردن بە مادەی هۆشبەر، بڵاو بوونەوەی لە کوردستاندا، گەشە کردنی لە نێو میللەتی کورددا مەبەستی سیاسیی، سەربازیی و ئابووریی لە پشتەوەیە هەر چۆن لە مێژوودا ئینگلیزەکان بەرامبەر بە چینییەکان پەیرەویان کردوە. بڵاو بوونەوە و بازرگانی کردن بە مادەی هۆشبەر پلانێکی دارێژراوە لە لایەن دوژمنانی دۆزی ڕەوای میللەتەکەمان بە تایبەتی تورکیای داعش، ئێران، عیراق، سوریا و ئەفغانستان بە مەبەستی لە خشتە بردنی تاکەکانی نێو کۆمەڵگایی کوردیی، بەرەو هەڵدێر بردنی نەتەوەی کورد، زیاتر کۆنتڕۆڵکردن، لێدان و لاواز کردنی هەست، گیانی نیشتمانی و نەتەوەیی لای تاکەکانی ئەو میللەتە.  

ئەفغانستان، ئێران و تورکیا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لە مێژوودا و تا ئیمرۆ بە مەلیکی مادە هۆشبەرەکان ناسراون، خاوەن ئەزمونن لەو بوارەدا، قاچاغچی چوغتیان لە نیو هەڵکەوتوە، خاوەن مافیایی زەبەلاحن کە دەستیان تێکەڵاو کردەوە لەگەڵ دەزگا هەواڵگری وڵاتەکانیان، ناوچەکە و دنیادا، وەکو ئامرازێک بەکار دەهێنرێن بۆ دژایەتی کردنی نەتەوەی کورد هەوڵدەدەن کوردیش وەک چینییەکانیان لێبەسەر بێت و خو بدەن بە بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان. 

لە دێر زەمانەوە تورکیا یەکێک بووە  لەو وڵاتە بەناوبانگانی دنیا لە بەرهەم هێنانی مادە هۆشبەرەکان. مێژوو پێمان دەڵێت بازرگانانی تورک لە سەدەی شەش و حەوتەوە مادەی هۆشبەری "ئەفیون"نیا بۆ "چین" هەناردە کردوە. دواتریش لە ژێر سایەی حوکمی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا ئاسایی بووە بازرگانی کردن بە مادەی هۆشبەر، بڵاوکردنەوەی بە نیو نەتەوەکانیی دونیادا و بەرەو هەڵدێر بردنیان.

هەنوکە وەک سەدەی شەش و حەوت تورکیا یەکێکە لە وڵاتە بەناوبانگەکانی دنیا لە بەرهەم هێنان، بڵاوکردنەوە و فرۆشتنی مادە هۆشبەرەکان بە نێو نەتەوەکانی دنیایی ئیمرۆدا. بازاڕی ساغکردنەوەی ئەو مادانە بۆ بازرگانە تورکەکان بریتیە لە  ئەوروپا، باشوری رۆژهەڵاتی ئاسیا و وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.  بەڵگەی زۆر هەنە کە دەیسەلمێنن تورکیا بە رێژەیەکی گەلێک زۆر مادەی ئەفیون، حەشیش، هێرۆین و کۆکەین بەرهەم دەهێنێت و بڵاویان دەکاتەوە.  بازاڕی گەرمی مادە هۆشبەرەکان لەلایەن قاچاغچی و مافیا تورکەکان کۆنتڕۆڵ کراوە.

مافیایی تورکیا لە سەر ئاستی هەموو دنیادا ناسراون، پیشەی سەڕەکیان بازرگانی کردنە بە مادە هۆشبەرەکان بە تایبەتی "هێرۆین" و "ئەفیون".  ئەو دەستە و گروپانە وەکو رێکخراوی گەورەی بەستراوە بە یەک کار دەکەن، لە هەموو دنیادا خەڵکیان دروست کردەوە بە تایبەتی لە ئەوروپا. گروپی مافیای تورکیی دەستیان گەیشتۆتە نێو دام و دەزگاکانی حکومەتیی تورکییا و کار ئاسانیان بۆ دەکرێت بۆ ئەنجامدانی کارەکانیان، لە بەرابەری ئەوەشدا جگە لە پارە کاری تری وەکو کوشتن، چوونە نێو شەڕی مادە هۆشبەرەکان دژ بە نەتەوەکانی کە تورکیا بە دوژمنی سەر سەختی خۆیان دەزانێت وەکو نەتەوەیی کورد، بەو مەبەستە تورکییا مادەی هۆشبەری هەرزان بەهاو کواڵتی خراپی زەرەرمەند بە رێگای ئەو مافیاو و تاوانبارە تورکانە هەناردەی نێو کوردستان دەکات. 

بە گوێرەی راپۆرتی نەتەوە یەکگروتوەکان و راپۆڕتی ساڵانەی وڵاتانی ئەوروپا لە ساڵی ٢٠١٢دا ئاماژەیان بەوە کردوە کە گروپی مافیا تورکەکان گەلێک تاوانیان ئەنجامداوە، کۆنترۆڵی مادەی هۆشبەرەکان لە سەر شەقامەکانی وڵاتانی ئەوروپادا لە ژێر دەستی تورک دایە. لەو راپۆرتەدا هاتوە کە گروپ و رێکخراوی مەزن کە ژمارەیان ٤٧١٠٦٧ کەس بووە ١.٦٣٩٦کەسیان تورک بوونە. ٢٦.٦ % ئەوانەی بازرگانی بە مادە هۆشبەرەکان دەکەن تورکن لە ٢١.٩ % لەو رێژەیدا بازرگانی بە مادە هۆشبەرەکانی وەکو هێرۆین و کۆکەین دەکەن. سەڕۆکی ئەو گروپانە زۆربەی لە ئەستنەبۆڵ و هۆڵەندا نیشتەجێن.  لە هەمان ساڵدا بریتانیا دانی بەوەدا ناوە کە ٩٠% ئەوانەی بازرگانی بە مادە هۆشبەرەکانی  هێرۆین و کۆکاین دەکەن بۆ نێو وڵاتەکانیان تورکن بەستراون بە مافیاو گروپی ئەفغانستان و پاکستان.  بە گوێرەی ڕاپۆرتی نەتەوە یەکگرتووەکان و وڵاتانی ئەوروپا لە ساڵی ٢.١٢دا دەریدەخات کە لە ٩٣% ئەوانەی کۆنتڕۆلی بازاری ڕەشی مادە هۆشبەرەکان دەکن لە ئەوروپادا تورکن. 

ساڵانە تورکیا نرخی ٦٠میلیۆن دۆلار بە فەرمی مادە هۆشبەرەکان بە خاوی هەناردە دەکات بۆ ئەمریکا بە مەبەستی دروست کردنی دەرمان بە تایبەتی مۆرفین و کۆدین. لەگەڵ ئەوەشدا ئەمریکا بە رێگەی ئەستێرە دەستکردەکان زانیاریی هەیە دەربارەی کێڵگەی هیرۆین لە هەموو دنیادا، دەرکەوتوە کە تورکیا سەرچاوەی سەڕەکیی هەناردە کردنی مادەی هێرۆینە بۆ ئەمریکا لە ٨٠%  ی ئەو مادەیە لە تورکیاوە بە رێگەی نا یاسایی دەگات بە وڵاتەکەیان. ٨٠% مادەی هێرۆین کە لە بریتانیادا بڵاو دەبێتەوە دەرکەوتوە لەلایەن رێکخراوێکی تورکی نیشتەجێی شاری لەندەن و باشوری رۆژئاوای بریتانیا  سەرپەرشتی دەکرێت. 

تورکیا هەر بەوە ناوەستێت کە مادەی هۆشبەری خۆماڵی بەرهەم بهێنێت بەڵکو مادەی هۆشبەر"میتاممیتامین" لە ئێرانەوە هەناردە دەکات بۆ بازارەکانی باشوری رۆژئاوای ئاسایا. کۆکەین لە باشووری رۆژئاوای ئەفریقاوە هاوردەی تورکیا دەکرێت، زۆربەی قاچاخچیە ئەفریقییەکان ژنی تورکییان هێناوە بۆ بە هاووڵاتی بوون لە تورکیادا و نیشتەجێبوونیان لەو وڵاتەدا. مادەی هۆشبەری حەشیش لە ئەفغانستان، لبنان، ئەلبانیا دەهێنرێت بۆ تورکیا. ئۆپیۆم لە ئەفغانستانەوە بە رێگەی ئازەربایەجان، جۆرجیا روسیا دەگەیندرێت بە ئەوروپای رۆژئاوا.

بە گوێرەی ڕاپۆرتێکی ئارتی رووسی کە لە ٢٢/١٢/٢٠١٥دا بڵاوی کرایەوە، مادەی 'ئەفیونی" لە ئەفغانستانەوە هاوردە دەکرێت بۆ تورکیا، لە تاقیگەرەکانی تورکیادا دەکرێت بە مادەی هۆشبەری "هیرۆین" هەناردە دەکرێت بۆ ئەوروپا. سەڕۆکی دەزگای دژ بە مادە هۆشبەرەکانی رووسی رایگەیاند کە لە هەڵمەتێکی هاوبەشدا لەگەڵ دەزگای دژە مادە هۆشبەرەکانی ئەفغانی دەستیان بەسەر ٦٠٠ کیلۆ گرام لە مادەی هۆشبەری "ئەفیون" گرتووە کە لە لایەن بازرگانە تورکەکاندا هەوڵدراوە بگەیەنرێتە نێو تورکیا بە مەبەستی گۆڕینی بۆ مادەی هێرۆین و ناردنی بۆ وڵاتانی ئەوروپا.   

لە ساڵی ٢٠٠٠- ٢٠٠٨ لە کۆی ئەوانەی گیران لە بازرگانی کردن بە مادەی هێرۆین لە ئیتالیا لە ١٣%ی تورک بوون، لە بولگاریا لە ٢٧% تورک. لە بریتانیا ٥% تورک، لە ئەڵمانایا ١٩% تورک ، لە هۆڵەندا لە سەدا ١٦% تورک بوون.

تورکیا لە هەموو زەمان و سەردەمێکدا ناسراوە لە نێو میللەتان بە تایبەتی لە نێو میللەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەوروپادا کە دەستی هەبووە لە دروستکردنی گروپی پیاوکوژ، تاوانبار، قاچاغچییەتی کردن بە ماددە هۆشبەرەکان، هەروها ناسراوە بەوەی کە باکی نەبووە لەوەی ماددەی هۆشبەر بەکاربهێنێت بە مەبەستی دەستکەوتی وەکو  پارە، مەبەستی سیاسیی یان کەمین دانان بۆ ئەو کەسایەتیانەی کە دەکەونە دووبەڕەکی لە گەڵیاندا یان ئەو نەتەوانەی کە بۆ رزگاربوونی خۆیان لە هەوڵدانن بۆ رزگاری نیشتمانی وەک نەتەوەی کورد.

تورکیا دەوری سەڕەکی هەبووە لە قەڵەو کردنی ئەو رێکخراوە ئیسلامییە توندڕەوانەی کە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەربوونەتە گیان نەتەوەی کورد نمونە وەک رێکخراوی داعش. یارمەتیدانی تورکیا بۆ داعش تەنیا بە کردنەوەی رێگەی هاتوچۆ، پارە، ئاواڵاکردنی فرۆکەخانەکانیان نییە یان بە رێگەی یارمەتیدانی سەربازیی، مرۆی و فرۆشتنی نەوت بە قاچاغ بەڵکو بە سەدان بەڵگە لەبەر دەستدایە کە تورکیا باشترین رێگەیە بۆ گەیاندنی بەرهەمی ماددە هۆشبەرەکانی ئەو رێکخراوە بۆ دنیا بە تایبەتی بۆ وڵاتانی ئەوروپا.

لە مانگی دوازدەی ساڵی پاردا کەناڵی میدیای ئارتی رایگەیاند کە سەرچاوەی دەستکەوتی ئەو پارە خەیاڵیەی داعش لە ئەنجامی هەناردەکردنی مادە هۆشبەرەکانە لە ئەفغانستانەوە بۆ تورکیا لەوێوە بەرە و  ئەوروپا. ئیڤانۆڤ سەڕۆکی دەزگایی دژە ماددە هۆشبەرەکانی رووسی ساڵی پار لەهەمان کەناڵدا رای گەیاند کە لە رێگەی تورکیاوە داعش بە بڕی ١٥٠بیلیۆن دۆلار قازانجی هەبووە لە ئەنجامی ئەوەی تورکیا رێگەی بە داعش داوە ماددە هۆشبەرەکان بە تورکیادا دەرباز  بکەن بۆ دنیا. 

میللەتی کورد بێ ئاگایە لەوەی کە تورکیایی دژە کورد و مرۆڤاییەتی، دەستی بەجەنگی مادەی هۆشبەر کردوە دژی، یەکیان بە رێگەی هەناردە کردنی ماددەی هۆشبەرەکان و بڵاکردنەوەی لە نیو میللەتی کورد بە مەبەستی خو پێوەگرتنی تاکی کورد بەو ماددانە. دووەم بە رێگەدانی داعش بۆ هەناردە کردنی بەرهەمی ماددە هۆشبەرەکان بە رێگەی تورکیاوە بۆ دنیا.

سەرچاوە

http://247wallst.com/economy/2014/05/30/u-k-adds-illegal-drug-sales-and-prostitution-to- 

/Decline and Fall of Imperial China, A history Wiz Exhibit

Empire: How Britain made the modern world, by Niall Ferguson